Технологияси

 
8-жадвал. Апробация қилинадиган майдонга боғлик равишда текширишга 
мўлжалланган ўсимликлар ва намуналар сони. 
 
Май
дон, га 
Тарвуз, 
қовун, қовоқ 
Горох, 
ловия 
дуккаклар 
Бошқа 
сабзавот 
экинлар 
Ҳар 
бир 
намунадаги 

---

80 
н
ам
ун
а 
ўсим
л
и
к
 
н
ам
ун
а 
ўсим
л
и
к
 
н
ам
уна
 
ўсим
л
и
к
 
ўсимликлар
, сони 
5,0га
ча 
5,1-
10,0 
10,1-
20,0 
4 
6 
8 
2
00 
3
00 
4
00 
6 
8 
1
0 
3
00 
4
00 
5
00 
1
0 
1
4 
2
0 
5
00 
7
00 
1
000 
50 
50 
50 
Эслатма: 
Майдон 20 гекгардан ортиқ бўлса, ҳар 10 гектарга қўшимча 50 
ўсимлик (битта намуна) олинади. 
Анализга олинган намуналар барча ўсимликлари 2 гуруҳга бўлинади: 
1. Апробация қилинаѐтган навнинг нормал ривожланган, апробация белгилари 
яққол кўринган ҳамма ўсимликлар, аралашмали ўсимликлар ҳам шу гуруҳга киради. 
Бундан ташқари ѐрилган илдизмевалар, бошлар, мевалар, касалланган, зарарланган, 
лекин нав белгилари йўқолмаган ўсимликлар ҳам киради. 
2. Апробация белгилари йўқолган, айниган, ѐрилган, гулпоя ҳосил қилган, 
ривожланмай қолган ўсимликлар киради. Уруғлик пайкалнинг нав тозалиги ва 
ифлосланиш даражасини аниқлаш учун биринчи гуруҳ ўсимликларининг навга хос 
ва аралашмали ўсимликлари аниқланади. 
Аралашмага: I. Бошқа навга хос ўсимликлар 
2. Апробация қилинаѐтган навдан фарқланувчи ўсимликлар.
3. Хар хил тур, хил ва навлар орасида ҳосил бўлган дурагайлар киради. 
Нав тозалигини аниқлаш учун полиз экинларида ҳар 10 та намуна 
ўсимликларидан биттаси кесилиб, уруғ ва этининг ранги, илдизмевали экинларда 
намунадаги 50 % ўсимликлар илдизмеваси кесилиб, эти ранги ва ҳалқаси-монлиги 
аниқланади. Чунки, навлар ташқи белгилари бўйича тоза бўлсада, лекин бу 
белгиларидан кескин фарқланиши мумкин. 
Уруғлик майдоннинг касаллик ва зараркунандалар билан зарарланиш 
даражасини аниқлаш учун биринчи ва иккинчи гуруҳдаги шундай ўсимлиқлар 
қўшилиб, ҳамма ўсимликлар сонига бўлиниб, фоизи топилади. 
Намуналардаги барча касаллик ва зараркунандалар 3 гуруҳга бўлинади: 
1. Уруғ орқали бериладиган таьқиқланган касаллик, зараркунанда ва бегона 
ўтлар. Бундай ҳолда уруғлик пайкаллар дарҳол брак қилинади ва юқори 
ташкилотларга хабар қилинади. 
2. Уруғ орқали бериладиган касалликлар кириб, ҳозиргача уруғни улардан 
соғломлаштириш усули ишлаб чиқилмай, нормаси чегараланган. Ошса брак 
қилинади. 
3. Уруғлик пайкаллар брак қилинмайди, факат кимѐвий ва термик ишланиб 
соғломлаштирилади. 

---

81 
Апробация жараѐни апробация акти (далолатномаси) тўлдириш билан 
тугалланади. 
Уруғлик пайкаллар қуйидаги ҳолларда брак қилиниб, уруғлик тайѐрлаш учун 
ҳисобдан чиқарилади: 
I. Майдон нав тозалиги нормадан кам бўлса; 
2. Уруғлик пайкал ҳолати ва агротехникаси талабга жадоб бермаса; 
3. Касалланиш ва зарарланиш даражаси нормадан зиѐд бўлса; 
4. Зарур ҳужжатлар бўлмаса; 
5. Ҳосил хўжалик жиҳатдан яроқсиз бўлиб, иккинчи гуруҳ; ўсимликлар 20 
фоиздан ошса; 
6. Апробатор қайд этган талаблар бажрилмаса, яъни нав ўтоғи, кузги ва баҳорги 
уруғбошлар танлаш ўтказилмаса: 
7. Тарқалиш изоляциясининг нормасига амал қилин-маса. 
Уруғчиликнинг биологик асоси навни генетик (ирсий) жиҳатдан соф 
сақлашдан, олинган маҳсулот ҳосилдорлиги ва сифати бўйича фарқланиши лозим. 
Навнинг генетик софлигини сақлаш учун уруғлик материалнинг сифат жиҳатдан 
фарқланишидан илмий асосда фойдаланиш зарур. Уруғнинг сифат фарқланиши 4 
типга бўлинади: 
1. Генетик (генотип ўзгариши, четдан чангланиш орқали рўй беради) 
2. Матрикал (ўсимликда шаклланаѐтган мева, уруғнинг жойлашиши, озиқ 
моддалар билан таьминланиши, пишиш муддати кабилар). 
3. Экологик (экин ўстирилаѐтган тупроқ - иқлим шароит хусусиятларига 
боғлиқ).
4. Агротехник (экин ўстириш технологиясининг таъсирида кузатилади). 
Сабзавот-полиз экинлари ўстириш шароитига жуда талабчан. Шунинг учун 
яхши уруғ ҳосили фақат юқори ўстириш шароитидагина олиниши мумкин. Паст 
агротехника эса навнинг ѐмонлашуви, қимматбаҳо сифатларининг пасайишига олиб 
келади, Шунинг учун элита уруғлари нав яратилган ѐки районлаштирилган 
шароитда етиштирилмоғи лозим. Бу уруғчиликнинг экологик шароитларга 
боғлиқлигини, навнинг биологик хусусиятлари ҳар бир шароитда ўзгаришини 
кўрсатади. 
Ҳосилдорлик ва уруғ сифатига об-ҳаво шароити ҳам, айниқса пишиш ва йиғиш 
даврида кучли таъсир этади. Бу даврда паст ҳарорат ва ѐғингарчилик ҳосил ва уруғ 
пишишини кечиктиради, унувчанлик паст бўлиб, касал-ланиш эса ортади. Уруғнинг 
сифатига юқоридагилардан ташқари экиш муддати, туп қалинлиги, озиқа режими, 
ўғит нормалари ва нисбатлари, суғориш режими ва технологияси, ҳосилни йиғиш 
муддати ва усуллари кучли таъсир кўрсатади. 
Навни кўпайтиришдаги асосий қоида - уни тоза сақлаш ва ифлосланишга йўл 
қўймаслик ҳисобланади. Навнинг ифлосланиши асосан 2 хилга бўлинади : 
1. Механик 2. Биологик. 
Навнинг уруғига бошқа нав ѐки экинларнинг уруғи тасодифий аралашиб 
қолиши механик ифлосланиш дейилади. Бу ифлосланиш ўтмишдош экинни ҳисобга 
олмаслик, уруғни сақлаш, ташиш ва экиш жараѐнида содир бўлади. 

---

82 
Биологик ифлосланиш навнинг четдан чангланиши, белгилар бўйича ажралиш 
ходисаси, касалланган ўсим-ликлар сонининг ортиб бориши, мутация рўй бериши 
натижасида кузатилади. 
Кўпчилик сабзавот-полиз экинлари четдан чангланув-чи ўсимликлар бўлгани 
учун энг аввало тарқалиш изоляциясининг нормасига риоя қилиш, бундан ташқари 
бегона ўтларни ўз вақтида йўқ қилиш, хўжаликда экиннинг фақат битта навини 
экиш, экин кўп бўлса, уларни турли йилларда экиш лозим. 
Уруғчиликдаги асосий иш бажарилган тадбир, чора ва ишларни 
ҳужжатлаштириш, актлаштириш ҳисобланади. Ҳозирги экинлар уруғчилигидаги 
барча ҳужжатлар икки гуруҳга бўлинади : 
I. Бирламчи. 2. Иккиламчи ѐки якунловчи ҳужжатлар. 
Бир ва икки йиллик сабзавот экинлар ҳужжатлари бир-биридан фарқланиб, 
уларда уруғлик пайкалнинг нав сифатини тасдиқловчи бирламчи ҳужжатлар : 
1. Апробация блокноти 
2. Уруғлик экиннинг (майдоннинг) апробация акти 
3. Дурагай уруғ етиштиришда экинни текшириш акти 
4. Уруғбошларни кузги танлаш акти 
5. Уруғбошларни баҳорги танлаш акти 
6. Уруғлик экинда нав ўтоғи акти 
7. Гуллашолди уруғликларда нав текшириш акти 
8. Йиғишолди уруғликларнинг зараркунанда, касаллик ва таъқиқланган бегона 
ўтлар билан зарарланиши текширув акти. 
Уруғнинг экиш сифатларини тасдиқловчи бирламчи ҳужжатлар эса: 
Уруғнинг экиш сифатларини аниқлаш учун ўртача намуналар танлаш акти
1.
Ўртача намунага ѐрлиқ 
3. Уруғ кондицияси ҳақида гувоҳнома 
4. Уруғ анализ натижаси. Иккиламчи (якунловчи) ҳужжатларга: 
1. Суперэлита (элита) уруғ аттестати 
2. Уруғ гувоҳномаси 
3. Дурагай уруғ гувоҳомаси. 
Бир ва икки йиллик сабзавот экинларида уруғнинг нав ва экиш сифатларини 
тасдиқловчи бирламчи ҳужжатлар фарқи, икки йиллик экинларда, иккинчи йил учун 
амалга ошириладиган тадбирлардан келиб чиқиб қўйидагиларни ўз ичига олади : 
1. Апробация блокноти 
2. Уруғлик экин апробация акти 
3. Дурагай уруғ етиштиришда экинни текшириш 
4. Уруғбошларни кузги танлаш акти 
5. Уруғбошларни баҳорги танлаш акти 
6. Гуллашолди уруғликларда нав текширув акти 
7. Йиғишолди уруғликларнинг зараркунанда, касаллик ва таъқиқланган бегона 
ўтлар билан зарарланишини текширув акти. 
Амалда экиш материалларининг ҳамма тури шартли равишда уруғ дейилади. 
Уруғ кўпайиш органи бўлиб, ѐпиқ уруғли ѐки гулли ўсимликларда қўш уруғланиш 
маҳсу-лидир. Сабзавот экинларида уруғ сифатида турли мева (қўзоқча, дуккак, 

---

83 
писта, кўсакча, ѐнғоқча, дон, тўпмева). уруғлари хизмат қилади. У муртак ва 
эндосперм (запас қисм)дан иборат. 
Сабзавот-полиз экинларининг уруғи йириклиги, шакли, кўриниши, юзаси, 
ранги, ҳиди ва алоҳида ўзига хос морфологик белгилари билан фарқланади. Кўпгина 
экинларнинг уруғини бир-биридан осон ажратиш мумкин. Бироқ битта ботаник 
оилага мансуб экинларни (масалан, карам ва пиѐз турларини) белгиларига қараб 
бир-биридан ажратиш жуда қийин. Шунинг учун уларни аниқлашда махсус 
анатомик ва кимѐвий усуллардан фойдаланилади. Анатомик усулда (карам турлари) 
уруғ пўстининг тузилишига, кимѐвий усулда (турп, редиска) уруғлар 10% ли ўювчи 
натрий эритмасига 2 соат ивитиб, турга хос рангга кириши бўйича аниқланади. 
Сабзавот экинларининг уруғ йириклиги бўйича 5 та гуруҳга бўлинади; 
1.
Жуда йирик (граммида 1-10 дона уруғ мавжуд). Қовоқ, тарвуз, 
маккажўхори, горох, ловия, дуккаклар,
2. Йирик уруғ (I граммида 10-150 тагача). Тарвуз майда уруғли навлари, қовун, 
бодринг, лавлаги, редиска, шолғом, исмалоқ, ровоч. 
3. Ўрта йирик уруғ (I граммида 150-350 тагача), қалампир, карам, пиѐз, 
помидор, бойимжон, пастернак, турп. 
4. Майда уруғ (I граммида 600-1000 тагача). Сабзи, петрушка, шивит, турп. 
5. Жуда майда уруғ (I граммида 1000-2000 донагача ва зиѐд). Шовул, сельдерей, 
салат, картошка, эстрагон. 
Ҳар қандай уруғнинг асосий сифат кўрсатгичлари, биринчи навбатда соф, тоза; 
иккинчидан унувчан; учинчидан соғлом бўлиши шарт. 
Хўжалик шароитида уруғ сифати унувчанлиги, униш қуввати, тозалиги, экишга 
яроқлиги ва намлиги лабораторияда аниқланиб белгиланади. 
Уруғларнииг асосий сифат кўрсатгичи - унувчанлик бўлиб, у қуйидаги 
омилларга : 
1. Уруғ ѐшига 
2. Сақлаш шароитига 
3. Уруғнинг етилганлик (пишганлик) даражасига боғлиқ. 
Соябонгулли ва пиѐзбошли экинлар уруғи юқорои унувчанлик қобилиятини 2-3 
йил, карамбошли экинлар 4-5 йил, қовоқдош, дуккакдош ва томатдош экинлар эса 5 
йилгача ва зиѐд сақлайди. 
Уруғларнинг унувчанлигига сақлаш шароити (намлик, ҳарорат, ѐруғлик, ҳаво 
таркиби кабилар) катта таъсир кўрсатади. Уруғлар яхши куритилган, қуруқ, яхши 
шамоллатиладиган хоналарда сақланиши ва ундаги ҳарорат бир хил 15-18° бўлиши 
керак. 
Намлик нормадан юқори бўлса, уруғларда нафас олиш кўчаяди, натижада кўп 
запас озиқ моддалар сарфланади, иссиқлик, намлик ҳамда карбонат ангидрид 
ажралиб, улар қизиб кетади ва унувчанлиги камаяди. Уруғларнинг пишганлиги 
унувчанликка жиддий таъсир этади. Пишмаган, етилмаган уруғлар унувчанлиги 
паст бўлиб, сақлашда тез йўқолади. Шунинг учун, сабзи, шивит каби сабзавот 
экинлари уруғларининг етилиш вақти узоқ, аммо бир йўла йиғиб олинса, 
унувчанлиги, одатда паст бўлади. 

---

84 
Уруғларнинг экишга яроқлиги иккита кўрсатгич, унувчанлик ва тозалик 
ѐрдамида Г=А·Б:100 формула билан топилади. Бунда, Г- уруғнинг экишга яроқлиги 
(%), А-унувчанлик (%), Б - тозалик (%). 
Уруғнинг экишга яроқлиги бўйича ҳақиқий экиш нормаси белгиланади. Бунинг 
учун Н=Н
1
·Г
1
:Г формуладан фойдаланилади. Формуладаги Н - мавжуд уруғнинг 
экиш нормаси, Н
1
- биринчи класс уруғнинг экиш нормаси. Г
1
- биринчи класс 
уруғнинг экишга яроқлиги, Г - мавжуд уруғнинг экишга яроқлиги. 
Масалан: Мавжуд сабзи уруғининг нав тозалиги 85 %, унувчанлиги-50 %, 
экишга яроқлиги 59,6 % бўлса, биринчи класс сабзи уруғида бу кўрсатгичлар 95,70 
ва 66,5 % бўлиши шарт. Шунда мавжуд уруғнинг ҳақиқий экиш нормаси Н= 
6·66,5:59,6 = 6,7 кг. га бўлади.