Технологияси

3. Сабзавот экинларининг ўсиши ва ривожланиши. Онтогенезнинг 
даврлари ҳамда фенологик фазалари. 
Ўсимлик онтогенезининг, яъни шахсий 
ҳаѐтининг бошидан охиригача ташқи шароитга боғлиқ равишда ўсиш ва 
ривожланиш кечади. 
Ўсиш -
ўсимликнинг миқдор жиҳатдан ўзгариши билан боғлиқ жараѐнлар, янги 
тўқима, ҳўжайра, органлар ҳосил қилиб вазни ва миқдори ошади. 
Ривожланиш 
- ўсимликнинг сифат жиҳатдан ўзгариши бўлиб, бу унинг ўсиш 
нуқтасида кечади ва генератив органлар ҳосил қилиш ҳамда мевалаши билан 
тугалланади. 
Ўсимликнинг ўсиш ва ривожланиши бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, 
улар бир-бирини тўлдиради. Масалан, уруғлик учун сақланаѐтган карамбош, 
илдизмева ва пиѐзбошларда чуқур сифат ўзгаришлари кечади. Далага экилгач, тез 
ўсиб поя ҳосил қилади. Сўнгра гуллаб мева, уруғ беради. 

---

16 
Сабзавот экинлари ўсиш ва ривожланиш мобайнида (онтогенезида) 3 та даврни 
10 та фенологик фазаларни ўтайди. 
Бир йиллик сабзавот экинларида ҳамма фазалар бир йилда ўтади. Икки йиллик 
сабзавот экинларида биринчи йил 5 та фазани ўтаб, шундан сўнг тиним даврига 
киради. Келгуси йил қолган бошқа фазаларни ўтайди.
Демак, икки йиллик сабзавот экинларда тиним даври ҳам уруғда, ҳам мевада 
(илдизмева, карамбош ва пиѐзбошларда) кузатилади. 
Тиним даврини қисқартириш ва ўсув даврини тезлаштириш учун уруғлар сувда 
ивитилади, қиздирилади ва ўстирувчи моддалар билан ишланади. 
4. Сабзавот экинларининг ташқи муҳит шароитларига талаби ва уларни 
бошқариш усуллари. 
Ҳосил миқдори, сифати ва шаклланиш муддати ўсимлик 
билан ташқи муҳитнинг мураккаб ўзаро таъсири натижасидир. Муҳитнинг
ҳолатини ҳисобга олмасдан экинлардан юқори, мустахкам ҳосил таъминловчи 
агротехник тадбирларни ишлаб чиқиб бўлмайди. 
Маълумки, ўсимликнинг ҳаѐтий омиллари 5 та. Ҳарорат, ѐруғлик, намлик, ҳаво 
ва озиқ моддалар бўлиб, улар тенг аҳамиятли, алмашинмайди ва ўзаро биргаликда 
таъсир этади. Ўсимлик ўсиши, ривожланиши ва маҳсулдорлигини белгилашда 
муайян шароитга қараб омиллар ўрни ѐки миқдори ўзгаради. 
Умуман, ўсимликка таъсир этувчи барча ташқи омилларни 4 гуруҳга бўлиш 
мумкин: 
1.
Иқлим (иссиқлик, ѐруғлик, намлик ва ҳаво таркиби). 
2.
Тупроқ ѐки эдафик омиллар (тупроқ физик ҳолати, таркиби, ундаги нам ва 
элементлар, тузлар ). 
3.
Биотик омиллар (ўсимликлар билан макро, микрофлора ва фауналар ўзаро 
таъсирида вужудга келадиган шароитлар).
4.
Антропоген омиллар (инсон фаолияти натижаси, яъни меҳнат қуроллар, 
машиналар, ўғитлар, заҳарли химикатлар, атроф-муҳитнинг ифлослантирилиши 
кабилар ). 
Ташқи шароитнинг ўсимликларга таъсирини баҳолашда асосан 3 та
кўрсаткичдан фойдаланилади: 
1.
Талабчанлик (муайян омилга ўсимликнинг зарурат даражаси). 
2.
Чидамлилик (омилнинг минимум ва максимум даражаларига ўсимликнинг 
чидай олиш қобилияти). 
3.
Таъсирчанлик (омилнинг ўзгариш ҳолатига ўсимликнинг тез ва кучли 
ижобий мослашиши ). 
Масалан, тарвуз экинининг иссиққа муносабати юқори талабчан, паст 
ҳароратга чидамсиз, юқори ҳароратга таъсирчан эканлиги билан характерланади.