|
Model va modellashtirish
Texnik modellashtirishga kirishishdan oldin «model» va «maket»
tushunchalarining farqini aniq bilib olish zarur. Model haqiqiy
ob‘yektning yoki undagi asosiy uzellarning nusxasidir. Shuningdek, u
harakatlanadigan
va
o`z
namunasi
(haqiqiy
ob‘yekt) ning
funksiyalarini ixcham holda bajaradigan ham bo`lishi kerak. Masalan,
avtomobilning, traktorning modellari kiradi.
Maket - ob‘yektning konsturksiyasini yaqqolroq tasavvur etish
imkonini beradigan umumiy hajmli tasvirdir. Masalan, binolar,
inshootlar va hokazolarning maketlari shular jumlasiga kiradi.
Ishlab chiqarish sharoitlarida yangi mashinalarni yaratish
jarayonini ham, o`quv ustaxonalarida texnik modellarni yasash
jarayoni ham quyidagi jihatlarini tashkil qiladi: texnik maqsadning
(mashinalar) mexanizmlar konstruktsiyasini, modellar yasash fikrining
vujudga kelishi: texnik maqsadga, texnik talablar qo`yish:
konstruksiya eskizlarini tuzish va uni muhokama qilish, texnologik
jarayonni ishlab chiqarish hamda kerakli materiallar va asboblarni
tanlash; mo`ljallangan buyum detallarini tayyorlash va ularni
uzellarga, uzellarni buyumlarga yig`ish, buyumni ishlatib sinash va
rostlash.
Texnik modellar klassifikatsiyasi
Texnikada ishlatiladigan modellar 3 tipga bo`linadi.
1 tip - geometrik o`lchamlari o`xshash. Ko`rgazmali qurol
maqsadida ishlatiladigan ob‘yektning tashqi qiyofasini anglatadigan.
Geometrik modellar ta‘limda keng qo`llaniladi. Jumladan bunday
modellar o`quvchilarni texnika ob‘yektlarining ishlash mezonlari va
umumiy tuzilishi bilan tanishtirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Odatda, ishlab chiqarishning eng zamonaviy yo`nalishlari bilan
~ 58 ~
faqatgina kitob va jurnallarda keltirilgan chizmalardagi va rasmlar
orqali
tanishadilar,
ya‘ni
obrazli-belgili,
ideal
modellardan
foydalanadilar. Biroq ular ob‘yekt to`g`risida to`la tushuncha hosil
qilish imkonini bermaydi. Shu sababli keyingi yillarda model va
maketlardan keng foydalanilmoqda.
2 tip - fizikaviy o`xshashligi. Bu faqat tashqi qiyofasini
anglatmasdan balki o`rganilayotgan ob‘yektning harakat dinamikasi,
o`zaro bog`liqligi qonuniyatlari, xususiyatligi va o`xshashliklarini
ko`rsatadi. Bunday modellarni yaratishda nafaqat ob‘yektlarni
tuzilishini o`rganish, balki ulardagi jarayonlar dinamikasini o`rganish
ham ko`zda tutiladi. Fizik modellashtirishda model va uning prototipi
bir xil turdagi fizik tabiatga ega materialdan tuzilgan deb qaraladi,
ya‘ni, suyuqlik harakati suyuqlik harakati bilan, elektr toki elektr toki
bilan, samolyot modelining uchishi uning modeli uchishi bilan
almashtiriladi. Biroq, bir fizik hodisani ikkinchi bir mos holat bilan
ham almashtirishga ruxsat etiladi, misol uchun suyuqlikning oqishini
elektr toki, suvning qumlardagi harakatini issiqlik uzatilishi bilan va b.
3 tip - funkstional o`xshashligi - tirik mavjudotlarning
harakatlarini modellashtirish tushuniladi. Bu turdagi modellarning
asliga yaqin bo`lishini ta‘minlash maqsadida ko`p holatlarda ular tirik
mavjudotlar, insonlarga o`xshash qilib yaratiladi. Ularga misol sifatida
elektromexanik va elektron «toshbaqa», «chuvalchang», «ayiqcha» va
boshqalarni keltirish mumkin. Bu qatorga insonga qiyosan ishlangan
robotlarni ham kiritish mumkin. Bunday modellar ustida o`quvchilar
uchun juda qiziqarli bo`lib, bunda modelni avtomatlashtirish va
mexanizasiyalashtirish uchun cheksiz istiqbollar ochiladi.
Modellar dinamik va statik bo`lishi mumkin. Texnik modellash
jarayonida konstruksiyalash elementlarini o`rgatish tajribali qator
murakkab vazifalarni quyidagi tartibda bajarish ayni maqsadga
muvofiqligini
ko`rsatadi:
chizmalar
eskizlarini
o`qish
va
tayyorlanadigan detallar konstruksiyasini tushuntirish, hisoblash
asosida ayrim detallarning konstruksiyalarini o`zgartirish, ana shu
o`zgartirishlarni chizmaga kiritish va kinematik sxemasini tuzish:
detallarni biriktirish va mustahkamlash yo`llarini belgilash; detallarni
yig`ish jarayonida ularni o`rnatish, joylarga ko`ra konstruksiyalash;
konstruksiyada yetishmaydigan detallar va uzellarni konstruksiyalash;
texnik talablar, shuningdek, topshiriq bo`yicha yoki ixtiyoriy ravishda
detallar tayyorlash, detallarni uzellarga, uzellarni detallarga yig`ish va
~ 59 ~
modelni ishda sinab ko`rish aniqlangan kamchiliklarni tuzatish,
modelni takroran ishda sinab ko`rish va pardozlash.
Do'stlaringiz bilan baham: |
