|
I.3. Tábiyattan aqılǵa muwapiq paydalanıwdıń tiykarǵı shártler
Tábiyattan aqılǵa muwapiq paydalanıwdıń tiykarǵı shártleri tómendegilerden ibarat.
1.Tábiyat nizamlıqların, geosistemalardıń (atmosfera, gidrosfera, litosfera ) óz-ara munasábetlerindegi iskerligi, ekotizimlar (biogeotsenozlardan baslanıp, jáhán ekologiyalıq sisteması - biosfera) hám olardıń óz-ara tásirindegi strukturalıq bólimlerin úyreniw.
2.Tábiyiy ortalıqtıń antropogen, sonday-aq texnogen júklerge salıstırǵanda iykemlesiw múmkinshiliklerin úyreniw hám anıqlaw.
3.Insannıń xojalıq iskerligi tásirinde tábiyattaǵı ózgerislerdi úyreniw hám prognoz qılıw.
4. Resursların tejew hám átirap -ortalıqtı qorǵaw texnologiyaların islep shıǵıw.
5.Tábiyattan aqılǵa say paydalanıwdıń huqıqıy, ekonomikalıq, shólkemlestirilgen hám basqa mexanizmlerin islep shıǵıw.
6.Tábiyiy resurslarınıń bólistiriliwi hám sharayatların esapqa alǵan halda aymaqlardı keńislikdegi-aymaqlıq rayonlastırıw, sonday-aq arxitektura -joybarlaw ilajların ámelge asırıw (mısalı, kárxanalar átirapında sanitariya qáwipsizligi zonaların, qalalar daǵı jasıl aymaqlardı shólkemlestiriw hám basqalar ).
7. Tábiyattan aqılǵa say paydalanıw modellerinen aqılǵa say paydalanıw modellerine ótiwge tayın adamlardı tárbiyalaw.
8. Tábiy resurslardan aqılǵa say paydalanıw ushın joqarıdaǵı shárt-shárayatlardı jaratılıwma, sonday-aq fundamental hám ámeliy pánge qarjı kirgiziw múmkinshilikleri.
Tábiyiy resurslardan paydalanıwdıń tiykarǵı strukturalıq bólimleri tómendegilerden ibarat.
1. Resursların tejew, birinshi náwbette islep shıǵarıw processlerinde, yaǵnıy. olardıń resurs intensivligin kemeytiw. Resurs intensivligi foydalanilgan resurslar muǵdarınıń islep shıǵarılǵan ónim muǵdarına qatnası retinde anıqlanadı (kárxanalar, kárxanalar gruppaları - kompaniyalar, tarmaqlar, regionlıq ekonomikalar, mámleketler). Ámeldegi resurslarǵa qaray, materiallıq tutınıw, energiya sarpı, suw sarpı, metall tutınıwı hám basqalardı bólek esaplaw múmkin. Eń kóp material talap etetuǵın sanaat - taw-kán sanaatı. Eń kóp energiya talap etetuǵın metallurgiya. Suwdı eń kóp talap etetuǵınları energetika, metallurgiya, ximiya sanaatı, sellyuloza-qaǵaz sanaatı, suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq, kommunal xojalıq bolıp tabıladı. Mısalı, 1 tonna neft islep shıǵarıw ushın ortasha 18 tonna suw, 1 tonna qaǵazǵa 200 tonna suw, 1 tonna sintetik tolaga 3500 tonna suw kerek boladı.
2. Tábiyattan paydalanıwdıń intensivligi. Tábiyattan paydalanıwdıń ekstensiv ózgeshelikine emes, bálki intensiv tábiyaattı basqarıwǵa ústinlik beriw kerek - jańa hám jańa resursların (mısalı, kánlerdi) ózlestiriw esabına emes, bálki zárúr resurstı ılajı bolǵanınsha tolıq qazib alıw esabına (jaysha ). eń jaqsı ámeldegi texnologiyalar múmkinshilik bergeni sıyaqlı ).
3. Tábiyiy resurslardan paydalanıwdıń quramalı ózgesheligi - tábiy resurslardan kompleks paydalanıw ushın hár sapar emes, bálki olardıń elementlerinen birin alıw ushın bir ret qazib alıw kerek. Reńli metall kóni eń úlken quramalılıq menen ajralıp turadı. Neft kánlerinde baylanısqan komponentler gaz, altıngugurt, yad, brom, bar; gazda - altıngugurt, azot.
4. Cikllı hám kem shıǵındılı islep shıǵarıw - ayırım tarmaqlardıń shıǵındıları basqalar ushın sheki onim bolıwı múmkin, jaratılǵan ónimler olardı tekǵana maqsetli, bálki odan keyin de jańa óndiristiń baslanǵısh elementleri retinde paydalanıw imkaniyatın beriwi kerek. Mısalı, qurılıs materialları dárekleri retinde metallurgiya kárxanalarınıń shlaklari hám ılayları, sellyuloza-qaǵaz sanaatı shıǵındılarınan paydalanıw múmkin. Baslanǵısh shiyki ónim hám energiyanı tejew, qattı xojalıq shıǵındılar muǵdarın kemeytiw imkaniyatın beretuǵın tábiy resursların qayta islewge kóbirek itibar qaratıw kerek.
5. Tábiyiy resurslardan paydalanıw olardı qayta qayta tiklew yamasa almastırıw menen birge ámelge asırılıwı kerek. Qayta tiklenbeytuǵın resurslardan ústin paydalanıwdan qayta tiklenetuǵın dereklerden paydalanıwǵa ótiw. Tábiyattı basqarıwdıń ideal modelinde qayta tiklenetuǵın resursların (suw, orman, balıq hám basqalar ) tutınıw qılıw olardıń tikleniw tezliginen aspawı kerek - tábiyiy resurs artıwınıń " procentida" jasaw kerek, qayta tiklenbeytuǵın resurslardan (mineral resurslardan) paydalanıw dárejesi bolsa olardı qayta tiklenetuǵın resurslarǵa almastırıw tezliginen aspawı kerek (mısalı, neft qazip alıwdan túsken tusimniń bir bólegin qayta tiklenetuǵın energiya dáreklerin rawajlandırıwǵa investitsiya qılıw aqılǵa say ).
6. Tábiyiy sharayatlardı saqlaw hám sapasın jaqsılaw. Biosferaǵa kiretuǵın (tasılatuǵın) pataslantıratuǵın elementlardıń muǵdarı hám kontsentratsiyası tábiy ekotizimlar bul elementlerdı bóleklenmesten ózlestiretuǵın hám qayta isleytuǵın ruxsat etilgen dárejeden aspawı kerek.
7. Tábiyiy resurslardan paydalanıw jergilikli tábiy jáne social-ekonomikalıq sharayatlardı esapqa alǵan halda ámelge asırılıwı kerek.
Arnawlı bir jaǵdayǵa qaray: málim resurslarınıń bar ekenligi, tábiyiy ortalıqtıń jaǵdayı, kárxananıń profili, xalıqtıń turmıs dárejesi, texnologiyalardıń rawajlanıwı hám basqalar, átirap -ortalıqtı aqılǵa say basqarıwdıń bul baǵdarları anıqlanǵan. anıq ilajlar hám háreketler formasında ámeliy qollanılıwı.
Tábiy resursların tejew kórsetkishlerine mısallar :
- shól maydanınıń qısqarıwı, antropogen kelip shıǵıs erroziya processleri;
- tábiyiy, sonday-aq suw ekotizimlari, qáwipsizlik etiletuǵın aymaqlar (milliy tábiyiy baǵlar, qorıq jerler, qorıq jerler hám basqa qáwipsizlik etiletuǵın aymaqlar ), jasıl maydanlardı kóbeytiw;
- ormanlar maydanı hám biologiyalıq túrme-túrlıqtı kóbeytiw;
- kemde-kem ushraytuǵın biologiyalıq túrlerdi turaqlılastırıw hám kóbeytiw;
- suwdan xojalıq mútajliklerde paydalanıw hám tasıw waqtında joytıwlardı kemeytiw;
- ıssıxana effektin jaratıwshı gazlar emissiyasini kemeytiw hám basqalar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
