Tayarlaģan: Qabillag'an: Nókis 2022 Joba

II. BAP. TIYKARĜI BÓLIM
II.1. Tábiyiy resurslardan paydalaniw
Tábiyiy resurslardan aqılǵa muwapiq basqarıwdıń zárúrli elementleri tómendegiler bolıp tabıladı:
* resurslar túrlerin tutınıwdıń optimal rejimleri hám olardan kompleks paydalanıw ;
* resursların jańalaw tezligi hám kólemin esapqa alıw ;
* resursların ápiwayı hám keńeytirilgen qayta islep shıǵarıwdı basqarıw ;
* paydalanılıp atırǵan landshaft (ekosistema) sapasın saqlaw ;
* tábiy resurstı alıp qoyıwdıń unamsız aqıbetlerin blokirovka qılıw hám saplastırıw ;
* ekosistemalardiń tábiyiy islewi hám dinamikasın esapqa alǵan halda eń puxta hám puxta islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw.Tábiyiy resurslardan aqılǵa say paydalanıw usılları :
1. Tábiyiy resursların inventarizatsiya qılıw hám inventarlarinjaratıw.
2. Texnologiyalıq processlerdiń ekologizatsiyasi. Shıǵındısız islep shıǵarıw -bul óz-ara baylanıslılıq hám izolyatsiyalaw principlerıne tiykarlanǵan resurslar dáwirlerin sonday shólkemlestiriw bolıp, bunda sanaattıń ayırım tarmaqları shıǵındıları basqalar ushın sheki onim retinde isletiledi, bul bolsa olardan tolıq paydalanıwdı támiyinleydi. Biraq, sanaattıń kópshilik tarmaqlarında málim shıǵındılardıń qáliplesiwi anıq. Tiykarģi maqset - shıǵındılardan maksimal dárejede paydalanıw menen xarakteristikalanǵan kem shıǵındılı óndiriske ótiw.
3. Insannıń ekonomikalıq iskerliginiń unamsız aqıbetlerin jumsatiw. Tábiyiy resurs potenciali hudud - bul onıń menen shegaralanǵan, birgelikte paydalanıw texnikalıq tárepten múmkin bolǵan, ekonomikalıq tárepten maqsetke muwapıq hám ekologiyalıq tárepten maqul túsetuǵın bolǵan tábiyiy resurslar kompleksi. Ekologiyalıq potentsial astında bahalanatuģan aymaqtaǵı tábiyiy sharayat hám ekologiyalıq jaǵdaydıń qolaylıq dárejesi túsiniledi. Aymaqtıń ekologiyalıq potencialı xalıq punktlerin rawajlandırıw hám xalıq punktleri sistemasın qáliplestiriw shártlerin sáwlelendiredi. Tábiyattan aqılǵa say paydalanıw kózqarasınan, tábiyiy resurs potencialı resurslarınıń tolıq shegarası emes, bálki ekosistemalardiń eń zárúrli qásiyetleri hám funkciyaların sezilerli dárejede buzbastan paydalanıw múmkin bolǵan shegara bolıp tabıladı. Sol sebepli, ekosistemadan paydalanıwdı baslawdan aldın, materiya hám energiyanı alıp taslawdıń ólshewin anıqlaw kerek, bul onıń ózin ózi basqarıw hám óz-ózin qayta tiklew qábiletin buzbaydi. Keri jaǵdayda, sırtqı joybarlastırılǵan tábiyatqa qaramay, paydalanıw óz-ózinen boladı.Landshaftlardıń pútinligin, keńisliktegi qatlamlarǵa bóliniwin esapqa almastan, antropogen tásirdiń saylanǵan túrine shıdamlılıǵınanıqlamastan, tábiyatta júzege keliwi múmkin bolǵan ózgerislerdi analiz etpesten hám unamsız aqıbetlerdiń aldın alıw ilajların islep shiqpastan turıp, olardıń múmkinshiliklerinen aqılǵa say paydalanıw múmkin emes. Bul biologiyalıq hám rekreacion resurslar ushın eń aktual bolıp tabıladı, olardıń jaǵdayı kóp tárepten ajıralmaytuǵın qáliplesiwler retinde tábiyiy komplekslerdiń jaǵdayı menen belgilenedi. Házirgi waqıtta tábiyattan paydalanıw páninen ilimiy jónelis ajıratılǵan biologik tábiyattı basqarıw, bu tábiyattı basqarıwdıń barlıq ekonomikalıq hám ekologiyalıq tiykarlarǵa tıykarlanıwı hám anıq ekologiyalıq hám etikalıq xarakterge ıyelewi kerekliginen kelip shıǵadı.Biologiyalıq tábiyattı basqarıwdıń unamlı mısalı retinde AQSh taģi ańshılıq ekonomikasınıń jaǵdayı haqqındaǵı maǵlıwmatlardı keltiremiz. Jigirmalanshı ásir Qospa Shtatlardaǵı jabayı tábiyattı júdá jaģimsiz jaǵdayda taptı. Atap aytqanda, haywanat dúnyası resursları júdá azayıp, talan-taraj etildi. Házirde AQShda 14 millionǵa jaqın ańshılar bar, olardıń mámleket ekonomikasına qosqan tuwrıdan-tuwrı úlesi jılına 20 milliard dollardan hám tikkeley bolmaǵan 60 milliard dollardan asadı. (2003 jılda Rossiyanıń pútkil mámleket byudjeti shama menen 80 milliard dollardı quradı). Ańshılıq xızmeti 700 mińnen aslam jumıs ornı menen támiyinleydi, mámleketke 3 milliard dollardan artıq salıq túsedi. Biraq ań resursları kemeymeydi. Eger ótken ásirdiń baslarında Arqa Amerikada 10 mıńǵa jaqın qundız bolǵan bolsa, házirde olar 6 -9 millionǵa jetti, hár jılı 600-700 mıń kisi alıp ketiledi. Aq dumli kiyiklerdiń sanı júdá kóp-32-33 million kisi, vapiti populyatsiyalari ilgeri hesh qashan kórilmegen kólemge jetti-1, 2 million bas, jabayı túyetawıqlar sanı bir neshe jıllar dawamında 1 millionnan 5 millionǵa kóbeydi. Juwmaq mınada, ań haywanları populyatsiyasin normalar hám sheklewlerge ámel etken halda, qatań qadaǵalaw hám insan járdemi menen intensiv ekspluataciya qılıw olardıń jaǵdayına unamsız tásir kórsetpeydi. nomerler hám kóbeyiw. Tábiyattı aqılǵa say basqarıw menen antropogen júk ekosistema turaqlılıǵın dárejesinen aspawı kerek (aymaqtiń ekologiyalıq múmkinshilikleri). Qaǵıyda jol menende, texnogenezdiń rawajlanıwı sharayatında aymaqtıń ekologiyalıq múmkinshilikleri sheklewshi kórsetkish esaplanadı.Atap aytqanda, olar aymaqtıń rekreatsion múmkinshilikleri haqqında, yaǵnıy waqıt birligine tuwrı keletuǵın adamlar (yamasa adam -kún) sanında ańlatpalanatuǵın ruxsat etilgen rekreacion júk haqqında sóyleydi. Ádetde 1 ge (adam/ga) dem alıwshılar sanı menen ólshenedi.
Bul shegaranı qanday anıqlaw múmkin? Ekenin aytıw kerek, orman landshaftlarında hádden tıs júk astında topıraq sezilerli dárejede siģiladi, er oramı quriydi hám almastırıladı, tómengi ósimlikler joǵaladı, jas terekler quriydi. Orman taslandıqları az-azdan joǵaladı, topıraq faunasi bastiriladi, topiraqlar quriydi hám olardıń ónimliligi sezilerli dárejede paseyedi. Nátiyjede, ámeldegi ósiw pátleriniń progressiv tómenlewi gúzetilip atır -orman ekosistemalardiń qarmaq kórsetkishi. Bul processtiń tezleniwi menen jańalanıw bastiriladi hám orman óliwi múmkin. Bunnan kelip shıǵadı, buzilmaģan ekosistemalardaģi tereklerdiń házirgi artıwınıń ortasha diametrine qatnası olardıń rekreatsion qábiletin hám turaqlılıǵındı xarakterleydı. Tásiri bul bahanı sezilerli dárejede kemeytire almaytuǵın rekreantlardiń maksimal sanı (adam/ga) bul ekosistemaģa maksimal júk retinde qaraladı. Baqlawlar sonı kórsetedi, qurǵaqlay qaraǵay ormanlarında maksimal júk 1 saatta 2-3 adam / ga, jańa qaraǵay hám arsha aǵashı ormanlarında.-5-8 adam/ga, ızǵar qaraǵay hám arsha aǵashı ormanlarında -8-15 adam/ga, jańa hám ızǵar sel hám oypatlıq jaylawları sharayatında -20 -30 adam/ga. Házirgi waqıtta tábiyaattan paydalanıw aymaqliq, tábiy-geografiyalıq, háwizlik kriteryalarǵa kóre ámelge asırılıp atır. Usınıń menen birge, bul ayrıqshalıqlar mudamı da ekonomikanıń basqa tarmaqlarına tiyisli emes.
Tábiyattan paydalanıwdı ratsionalizatsiya qılıw procesi - bul tábiyiy resurslarınıń ayırım túrlerinen sap avtonom, tarmaqlıq paydalanıwdan regiondaǵı tábiyiy sharayatlardıń ulıwma jıyındısınan kompleks paydalanıwǵa ótiw hám olardı maksimal dárejede jaqınlastırıw hám, itimal, birlestiriw. tábiyiy hám ekonomikalıq aymaqlıq sistemalardıń shegaraları. Aymaqtıń tábiyiy resurs hám ekologiyalıq potencialları hám ekologiyalıq múmkinshiliklerin birgelikte bahalaw tábiyattan paydalanıwdıń ekologiyalıq tárepten tuwrı baǵdarların belgilewge múmkinshilik beredi, bul kóp tárepten region ekonomikasın rawajlandırıw shártlerin belgileydi. Bul aymaqlardıń kombinatsiyası regionlıq rawajlanıwdıń tábiyiy potencialın (NRRP) quraydı.
Tábiyiy resurs potencialı + Aymaqtıń ekologiyalıq potencialı + Aymaqtıń ekologiyalıq potencialı = Regionlıq rawajlanıwdıń tábiy potencialı.Solay etip, PPRR ekologiyalıq - ekonomikalıq jantasıwǵa tiykarlanǵan tábiyattı basqarıwdıń regionlıq strategiyasın belgileydi. PPRRdıń keńisliktegi qatlamlarǵa bóliniwiniń kerisi tábiyattan paydalanıwdı aymaqlıq basqarıw obyekti retinde ajıratılǵan ekologiyalıq hám ekonomikalıq region bolıp, ol jaǵdayda tábiyit resurslardan paydalanıw xalıqtıń jasaw sharayatları hám tiyisli xalıqtıń ekologiyalıq múmkinshilikleri menen tártiplestiriledi. Házirge shekem ekonomikalıq áhmiyetke iye bioresurslardi basqarıw wazıypası turaqlı alıp qoyılǵan ónimlerdi maksimal dárejede asırıw wazıypası retinde qoyılǵan edi. Usınıń menen birge, bul jantasıw biologiyalıq hártúrliliktı saqlaw maqsetlerine uyqas kelmeydi. Tábiyit sistemalardıń antropogen ózgerisleri, olardıń ónimdarliģi waqtınsha ósiwine alıp keledi, ulıwma biomassaniń qısqarıwı hám sistemalardıń ózi dúzilisiniń ápiwayılasıwı menen birge keledi. Rossiyanıń kópshilik aymaqlarında bolǵanı sıyaqlı, Oltoy úlkesinde de paydalanıwǵa jaramlı biologiyalıq resurslarınıń tolıq dizimi islep shıǵılmaǵan, olardan paydalanıw ushın tólewler, rezervler hám ruxsat etilgen alıp qoyıw shegaraları, sonıń menen birge, region boylap resursların bólistiriw anıqlanbaǵan.Kóplegen resurs túrleriniń populyatsiyalari jaǵdayın baqlaw hám olardan paydalanıwdı baqlaw sisteması islep shıǵılmaǵan. Bul máseleler, ásirese, dárilik ósimliklerge salıstırǵanda keskin. Kommerciya satıp alınǵan zatları obyektleri derlik mudamı jıynap alınǵan bólimlerdi kórsetpesten ósimliktiń tur atı retinde belgilengen, tólew stavkaları minimal edi hám ámelde turning biologiyalıq qásiyetlerin hám dárilik shiyki onimniń kommerciya ma`nisin esapqa almadı. Bulardıń barlıǵı túbirqiyalardi jıynap alıw hám japıraqlar hám otti jıynaw ushın stavkalar jaqın bolıwına alıp keldi hám byudjetke tólewler kem edi. Orman salıǵı stavkalarında ósimliklerdiń tekǵana ekologiyalıq áhmiyeti, bálki olardıń kommerciya ma`nisi de esapqa alınbaǵan. Sonday etip, mısalı, oregano, Áwliye Ioann wort, Ural boyan, elecampane joqarı, kók siyanoz, lingonberry japiraģinan dárilik shiyki ónimdi jıynaw ushın orman salıqları stavkaları 2006 jılda kilogramm ushın 1, 70 rublni quradı. Analiz sonı kórsetedi, Oltoy-Sayan ekogregioniniń Rossiya sektorında jabayı ósimliklerdiń tiykarǵı sawda aylanbası strukturaǵan (hám qadaǵalawsız) bazar arqalı ámelge asıriladı. Sanaat protsessorlari hám kóplegen dáldalshılar shiyki zattı jergilikli xalıqtan satıp aladılar, olar ushın bunday dáramat kóbinese tiykarǵı, Oltoydiń taw aldı hám tawlıq aymaqlarındaǵı shet xalıq punktlerinde hám birden-bir esaplanadı.
Hár qanday tábiyiy resursqa salıstırǵanda tábiyattı aqılǵa say basqarıw sisteması óz-ara baylanıslı bolǵan bir neshe tómen sistemalardı óz ishine aladı : flora jaǵdayın baqlaw, ósimlik oramın saqlaw hám qayta tiklew, ósimlik resurslarınan paydalanıw, qadaǵalaw hám qadaǵalaw. Hár bir sistemanı shólkemlestiriwden maqset bul tarawdıń ilimiy tiykarlanǵan shólkemlestirilgen-huqıqıy, finanslıq-ekonomikalıq mexanizmlerin islep shıǵıw hám ámelge asırıwdan ibarat.Monıtorıń sisteması bul tábiyiy processler fonında hám antropogen faktorlar tásirinde júzege keliwi múmkin bolǵan ózgerislerdi waqıtında anıqlaw, analiz qılıw hám boljaw, olardı bahalaw ushın tábiyiy resurslarınıń sapa hám muǵdarlıq kórsetkishlerin hám tábiyiy ortalıq jaǵdayın úzliksiz túrde baqilawdıń quramalı sisteması bolıp tabıladı. ózgertiwler kirgiziw, unamsız tásirlerdiń waqıtında aldın alıw hám aqıbetlerin saplastırıw boyınsha usınıslar islep shıǵıw.Tábiyattan paydalanıwdı mámleket tárepinen tártipke salıw sistemasınıń zárúrli elementi hár bir obyekt boyınsha monıtorıń obyektleri hám basqarılatuǵın kórsetkishlerdiń tolıq dizimin qáliplestiriw, obyektlerdi xarakteristikalaw (sertifikatlaw) boyınsha birden-bir sxemalardı islep shıǵıw, monıtorıng izertlewleri hám monıtoringin ámelge asırıwshılardı anıqlaw bolıwı kerek. Baqlawlar chastotası, informaciyanı toplaw hám qayta islew natiyjeliligi, onı usınıw hám uzatıw formaları. Túrli maǵlıwmatlar bazalarında ámeldegi bolǵan maǵlıwmatlardıń salıstırıwlanıwı támiyinleniwi kerek. Jaratılǵan informaciya resursları mámleket hákimyatı shólkemleri, jergilikli mámleket hákimyatı shólkemleri hám basqa mápdar shaxslardı tábiyiy kompleksler tuwrısında tolıq maǵlıwmat menen támiyinlewi shárt. Ótkerilgen izertlewler tiykarında tómendegi usınıslar islep shıǵıladı: resurstıń turaqlı jaǵdayında-belgilengen standartlar sheńberinde odan paydalanıw; sheklengen hám bólek-bólek bólistirilgen resurslar ushın-litsenziya tiykarında jergilikli xalıq mútajlikleri ushın paydalanıw; páseńlewge dush kelgen yamasa jaman bilim bolsa-paydalanıw hám islep shıǵıwdı sheklew yamasa tolıq qadaǵan etiw qorģaw hám qayta tiklew boyınsha ilajlar sisteması; profilaktik hám tikkeley qorǵaw ilajların óz ishine aladı. Sonıń menen birge, bioresurslar hám tábiyiy obyektlerge jetkizilgen ziyandi bahalaw usılların islep shıǵıw hám engiziw, tábiyiy resursların qayta tiklew ushın huqıqbuzarlardan aqshalardı undirish boyınsha huqıqtı qóllaw mexanizmlerin islep shıǵıw da ústin turatuǵın jónelis esaplanadı. Átirap-ortalıqqa etkazilgan ziyandi oraw. Zálel ekonomikaǵa (ańshılıq, balıqshiliq, orman xojalıǵı) hám tábiy obyektlerge jetkizetuģin ziyanģa bólinedi. Ekonomikaǵa jetkizilgen ziyan joybar ámelge asırılǵannan keyin yamasa avarıya nátiyjesinde alınbaytuǵın ónimlerdiń ózine túser bahası menen belgilenedi. Biotaga jetkizetuģin ziyan hám biosfera funktsiyalarınıń joǵalıp ketiwi haywanlar yamasa ósimlikler populyatsiyasin tuwrıdan-tuwrı pul menen bahalaw, olardıń jasaw jayların joytıw hám basqalar arqalı bahalaniwi múmkin. Keyingi payıtlarda ilimpazlar hám ámeliyatshılardıń itibarın biologiyalıq resursların bahalaw, real ekonomikalıq ma`nisin anıqlaw hám de tábiyattan paydalanıwdı tártipke salıwdıń ekonomikalıq hám finanslıq mexanizmlerin engiziw máselelerine qaratıp atır. Házirgi waqıtta tábiyiy tovardıń tómen bahası yamasa hátte onıń nol ma`nisi de keń tarqalǵan bolıp, bul, atap aytqanda, biologiyalıq túrme-túrlıqtıń tómenlewine alıp keledi. Biologiyalıq resurslarınıń ma`nisin anıqlawda eń perspektivalı jantasıw bul ulıwma ekonomikalıq baha (baha) túsinigi: ulıwma bahalawda jabayı tábiyat resursları esaplanadi. Ámeldegi usıllar tek tásir qılıw waqtında tábiyatqa jetkizilgen ziyandi esapqa aladı. Bul ekosistemalardiń óz-ózin qayta tiklewi, organizmler populyatsiyalariniń túp jaǵdayına qaytıwı ushın uzaytırilmaydi. Ekonomikalıq bahalawda tekǵana tábiyiy resurslarınıń kommerciya (bazar) ma`nisi, bálki ekosistema funktsiyalarınıń ma`nisi (ıqlımdı tártipke saliwshi, átirap-ortalıqtı quraytuǵın, bioresurslar), social hám materiallıq áhmiyeti, sonıń menen birge, onıń ma`nisi de esapqa alınıwı kerek, alıp qoyılǵan (isletilingen) resurstı qayta tiklew ilajları.
Xalıq ortasında ekonomikalıq xoshametlewdi xoshametlew maqsetinde xalıq hám isbilermenlik sub'yektlariniń ekonomikalıq iskerligin sheklegen halda joǵatılǵan paydanıń ornın oraw mexanizmlerin islep shıǵıw perspektivalıģi. Biologiyalıq resurslar ushın maqsetli bolmaǵan túrlerdiń tábiyiy populyatsiyalarintuwrıdan-tuwrı qorǵaw, aqılǵa say paydalanıw processinde kommerciya túrlerin qorǵaw menen birlestiriliwi kerek. Eger qabıl etilgen ilajlardan keyin, túrler populyatsiyasiniń jaǵdayı uwayım tuwdırmasa, keleshekte resurstan paydalanıw múmkin, biraq qatań qadaǵalaw hám úzliksiz monıtorıń. IN resurslardan paydalanıw sisteması tabiyiy resursların esapqa alıw hám ekonomikalıq bahalaw sistemasın, tábiyattan paydalanıwdı tártipke salıw sistemaların islep shıǵıw hám shiyki ónim rezervleri hám haywanlar sanınıń boljawlı esap -kitapların obyektivlestiriw zárúrli wazıypalardan bolıp tabıladı. Jabayı ósimliklerdi jıynap alıw sheklewleri, qorǵawlanatuǵın aymaqlarǵa keliw standartları, litsenziyalaw hám basqalar sıyaqlı basqarıw hám qadaǵalawdı basqarıw quralları unamlı tásir kórsetiwi múmkin. Ekonomikalıq bahalaw tekǵana kommerciya (bazar) ma`nisin, bálki ekotizim funktsiyalarınıń ma`nisin (ıqlımdı tártipke saliwshi, átirap-ortalıqtı quraytuǵın, bioresurs), social hám materiallıq áhmiyetin, sonıń menen birge, bul tarawda ámelge asırilatuǵın ilajlar ma`nisin esapqa alıwı kerek, alıp taslanǵan (isletilgen) resurstı qayta tiklew.
Qadaǵalaw hám qadaǵalaw sisteması. Rossiyada nızamǵa muwapıq átirap-ortalıqtı qorǵaw salasında mámleket, islep shıǵarıw hám jámiyetlik qadaǵalawı ámelge asıriladı. Mámleket qadaǵalawı funktsiyaları bólek áhmiyetke iye, sebebi tábiyiy resurslar Rossiya Federatsiyasi Konstitusiyasında bekkemlengen milliy múlk bolıp, túrli xojalıq jurgiziwshi subyektler hám jámiyet qatlamları mápleriniń dúgilisiwi turaqlı túrde júzege keledi. Átirap-ortalıqtı qorǵaw tarawındaǵı mámleket inspektorları shtatların ekologiyalıq tárepten maqul túsetuǵın hám ekonomikalıq tárepten tiykarlanǵan sanǵa kóbeytiw obyektiv zárúrat bolıp tabıladı. Nátiyjeleri mámleket hákimiyatı hám jergilikli húkimet shólkemleri tárepinen májburiy túrde kórip shıǵilıwı shárt bolǵan jámiyetlik ekologiyalıq qadaǵalawı bólek rol oynawı múmkin. Rossiyanıń ámeldegi nızamshılıǵına kóre, kárxana tábiyit resurslardan aqılǵa say paydalanıwdı, átirap-ortalıqtı qorǵawdı, sonıń menen birge, qáwipli faktorlar tásiri formasında ózin kórinetuǵın etiwi múmkin bolǵan pataslanǵan ortalıqtıń unamsız tásirinen ózin qorǵawdı támiyinlewi shárt. Kárxana xızmetkerleriniń den sawlıǵın, islep shıǵarıw obyektleriniń jaǵdayı hám texnologiyalıq processlerdiń barıwı tuwrısında. Bul minnetlemelerdi atqarmasliq huqıqbuzar kárxana ushın saldamlı huqıqıy hám ekonomikalıq aqıbetlerge alıp keliwi kerek. Bazarda ámeldegi bolıw shártleri házirgi waqıtta óndiristiń ekologiyalıq komponenti menen belgilenedi. Sanaat tovarları hám tutınıw tovarlarınıń milliy hám jáhán bazarlarında básekige shıdamlılıǵı tikkeley islep shıǵarıw texnologiyalarınıń ekologiyalıq parametrleri, islep shıǵarılıp atırǵan tovarlar, sonıń menen birge, islep shıǵarıw ulıwma qárejetleri dárejesine tikkeley tásir kórsetetuǵın ekologiyalıq ǵárejetler menen tikkeley baylanıslı. Ilimpazlardıń zamanagóy dáliylleri sonı kórsetedi, tábiyaattan aqılǵa say paydalanıw haqqında oylaw waqıtı keldi, sebebi jer resurslarini oylamastan ısırap qılıw qaytarıp bolmaytuǵın ekologiyalıq apatqa alıp keliwi múmkin. Menen baylanısda tábiyaattı basqarıw sisteması tabiyaattan paydalanıwdıń zamanagóy sisteması házirgi basqıshda insan iskerliginiń barlıq tarawların, sonday-aq, tábiy resursların mámleket tárepinen tutınıwdı qamtıp alıwshı pútin struktura bolıp tabıladı. Pán tábiyattan paydalanıwdı tekǵana qayta islewge, bálki rawajlanģan usıllar hám texnologiyalardan paydalanǵan halda qayta qayta tiklewge qaratılǵan tábiy resurslardan aqılǵa say paydalanıw ilajları kompleksi retinde qaraydı. Bunnan tısqarı, bul dúnya keńisliksiniń tábiy túrli-tumanlıǵı hám baylıǵın saqlaw hám kóbeytiw boyınsha teoriyalıq bilim hám ámeliy kónlikpelerdi támiyinleytuǵın fan bolıp tabıladı.
Gidroresurslar - bul kól, dáryalar, teńizler, okeanlıqtıń energiyası hám qazilmalari.
Tábiyattı aqılǵa say basqarıw - bul insannıń átirap -ortalıqqa turaqlı tásiri, bul jerde ol tábiyattı qorǵaw hám óz iskerligi dawamında qolaysız aqıbetlerden qorǵaw tiykarında tábiyaat menen munasábetlerdi basqarıwdı biledi. Tábiyaattı aqılǵa say basqarıw belgileri:
Tábiyit resursların qayta qayta tiklew hám qayta islep shıǵarıw.
Jer, suw, haywanlar hám ósimlik dúnyasın saqlaw.
Minerallardı jumsaq qazip alıw hám zıyansiz qayta islew.
Adamlar, haywanlar hám ósimlikler turmısı ushın tábiy ortalıqtı saqlaw.
Tábiyiy sistemanıń ekologiyalıq teń salmaqlılıqın saqlaw.
Tuwılıw hám xalıq sanın tártipke salıw.
Tábiyattı aqılǵa say basqarıw ekologiya nizamlıqların saqlaw, ámeldegi resurslardan paydalanıw, saqlaw hám kóbeytiwde ratsionalizatsiya tiykarında pútkil tábiy sistemanıń óz-ara tásirin názerde tutadı. Tábiyattan paydalanıwdıń mánisi hár qıylı tábiy sistemalardıń óz-ara sinteziniń baslanǵısh nizamlıqlarına tiykarlanadı. Solay etip, tábiyattı aqılǵa say basqarıw degende biosistemani analiz qılıw, onı ıqtıyatlılıq menen ekspluataciya qılıw, qorǵaw hám tákirar islep shıǵarıw, ekonomika tarmaqların rawajlandırıw hám insan salamatlıǵın saqlawdıń tekǵana házirgi, bálki keleshektegi máplerin de esapqa alǵan halda túsiniledi.
Tábiyattan paydalanıwdıń házirgi jaǵdayı irratsional jantasıwdı kórsetip atır, bul ekologiyalıq teń salmaqlılıqtıń aynıwına hám insan tásirinen júdá qıyın tikleniwge alıp keledi. Bunnan tısqarı, eski texnologiyalarǵa tiykarlanǵan keń kólemli ekspluataciya átirap - ortalıq pataslanǵan hám ezilgen jaǵdayǵa alıp keldi. Ókinish menen aytamız, ekonomikalıq iskerlikte ústin bolǵan hám intensiv óndiriske tán bolǵan irratsional tábiyaattı basqarıwdıń júdá kóp mısalları bar.
Házirgi basqıshta kóplegen mámleketlerde tábiyiy resurslardan aqılǵa say paydalanıw usılların qóllaw salasında siyasiy programmalar hám joybarlar ámelge asırılıp atır, olar tómendegilerge tiyisli bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, bólek mámleket sheńberinde aymaqlıq jobalar hám átirap -ortalıqtı qorǵaw ilajların islep shıǵıw hám ámelge asırıwǵa qaratılǵan jumıslar alıp barılmaqta, mámleket hám jámiyetlik shólkemleri de buǵan baylanıslıǵı iskerlikti basqarıwı hám baqlawı kerek. Bul ilajlar : xalıqtı óndiriste ekologiyalıq qawipsiz miynet menen támiyinlew;
qalalar hám awıllar xalqı ushın saw ortalıq jaratıw ;
tábiyiy apatlar hám páleketlerdiń qáwipli tásirin kemeytiw;
qolaysız aymaqlarda ekotizimni saqlap qalıw ;
ekologiyalıq standartlardı támiyinlew ushın zamanagóy texnologiyalardı engiziw; ekologiyalıq nızam hújjetlerin tártipke salıw.
Tábiyiy resurslardan aqılǵa say paydalanıw mashqalası bir qarawda kórinetuǵıni talay keńlew hám quramalılaw bolıp tabıladı. Sonı este tutıw kerek, tábiyattaǵı hámme zat bir-biri menen bekkem baylanıslı jáne onıń strukturalıq bólimlerinen hesh biri bir-birinen bóleklengen halda ámeldegi bolmaydi. Kóp ásirlik ekonomikalıq iskerlik dawamında jetkizilgen záleldi jámiyet global ekologiyalıq jaǵday máselelerin sheshiwge sanalı yondashgan táǵdirdagina ońlaw múmkin. Bul bolsa shaxs, mámleket hám jáhán jámiyetshiliginiń kúndegilik jumısı bolıp tabıladı.Bunnan tısqarı, hár qanday biologiyalıq temanı saqlawdan aldın, pútkil agrobiologik sistemanı tereń úyreniw, bilimlerdi iyelew jáne onıń bar ekenligin mánisin túsiniw kerek. Tábiyat jáne onıń nizamlıqların biliw arqalı ģana insan onıń barlıq niģmetleri hám resurslarınan aqılǵa say paydalanıw, sonıń menen birge, adamlardıń keleshek áwladı ushın kóbeytiw hám saqlaw múmkinshiligine iye boladı.
Tábiyat hám insan ortasındaǵı munasábetlerdiń tábiyatı tariyx dawamında ózgergen. Birinshi ret adamlar XX ásirdiń ortalarında tábiyaattı aqılǵa say basqarıw haqqında saldamlı o'ylay basladılar. Naǵız ózi dáwirde átirap -ortalıqqa antropogen basım maksimal dárejege etdi. Búgingi kúnde tábiyattı aqılǵa say hám irratsional basqarıwdı ajıratıp kórsetiw ádetiy hol bolıp tabıladı. Biz birinshi túrge itibar qaratıp, olar haqqında tolıqlaw soylesemiz. Átirap -ortalıqtı basqarıw ne ekenligin tolıq túsiniw ushın tábiy resurslar qanday túrlerin da túsiniw kerek.Tábiyiy resurslar degende insan tárepinen jaratılmaǵan, onıń bir qatar mútajliklerin qandırıw ushın paydalanilatuǵın obyektler (yamasa hádiyseler) túsiniledi. Bularǵa minerallar, topiraqlar, ósimlik hám haywanot dúnyası, jer ústi suwi hám basqalar kiredi. Insan tárepinen paydalanıw ózgesheligine kóre barlıq tábiyiy resursların tómendegi klasslarǵa bolıw múmkin: sanaat ;
awıl xojalıǵı ;
ilimiy;
dem alıw ;
dárilik hám basqalar.
Olar, sonıń menen birge, eki úlken gruppaǵa bólingen:
uzınnan uzaq (mısalı, quyash energiyası, suw);
shıǵıwshı (neft, tábiy gaz hám basqalar ).
Ekinshisi, óz gezeginde, qayta tiklenetuǵın hám tiklenbeytuǵın tábiy resurslarǵa bólinedi. Sonı atap ótiw kerek, málim bir resurstı málim bir gruppaǵa tek shártli túrde kirgiziw múmkin. Óytkeni biziń Quyashımız da máńgi emes hám qálegen waqıtta " óshiriwi" múmkin.