Tayarlaģan: Qabillag'an: Nókis 2022 Joba

II.2.Tábiyiy resurslardan paydalanıwdıń tiykarǵı strukturalıq bólimleri
Tábiyattı aqılǵa say basqarıw barlıq túrdegi tábiyiy resurslar hám strukturalıq bólimlerdi qorǵaw hám olardan aqılǵa say paydalanıwdı támiyinleydi. Tábiyattan paydalanıw tariyxı. "Insan - tábiyat" sistemasındaǵı munasábetler mudamı da birdey bolmaǵan hám waqıt ótiwi menen ózgergen. Bul munasábetler sistemasında eń zárúrli ózgerisler júz bergen besew dáwir (yamasa basqısh ) ámeldegi 30 000 jıl aldın. Bul waqıtta adam ań, balıq tutıw hám terimshilik menen shuǵıllanıp, átiraptaǵı haqıyqatqa tolıq maslawdı.Shama menen 7000 jıl aldın - awıl xojalıǵı revolyuciyasınıń basqıshı. Naǵız ózi dáwirde adamdıń terimshilik hám ańshılıqtan jer dıyxanshılıǵına, sharbashılıqqa ótiwi baslanadı. Bul dáwir landshaftlardı ózgertiwge birinshi urınıslar menen xarakterlenedi. Orta ásirler dáwiri (VIII-XVII ásirler). Bul dáwirde átirap -ortalıqqa júk sezilerli dárejede asadı, ónermentshilik tuwıladı. Shama menen 300 jıl aldın - Britaniyada baslanǵan sanaat revolyuciyası basqıshı. Insannıń tábiyatqa tásiri kólemi kóp ret artıp barıp atır, ol onı óz mútajliklerine tolıq maslastırıwǵa háreket qılıp atır. Jigirmalanshı ásirdiń ortaları ilimiy-texnikalıq revolyuciya basqıshı bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta “insan - tábiyat” sistemasındaǵı munasábetler sapa tárepinen hám kúshli ózgerip, barlıq ekologiyalıq máseleler keskin bolmaqta.T Tábiyaattı aqılǵa say basqarıw tábiy ortalıqtan paydalanıwdıń sonday usılın názerde tutadı, bunda " insan - tábiyaat" sistemasındaǵı óz-ara tásir maksimal dárejede uyqas bolıp qaladı. Bul túrdegi munasábetlerdiń tiykarǵı qásiyetleri:
intensiv basqarıw ;
eń jańa pán jetiskenlikleri hám islenbelerin qóllaw ;
barlıq islep shıǵarıw processlerin avtomatlastırıw ;
shıǵındısız islep shıǵarıw texnologiyaların engiziw.
Biz tómende mısal etip keltiremiz tábiyattı aqılǵa say basqarıw dúnyanıń ekonomikalıq rawajlanǵan mámleketleri ushın kóbirek tuwri bolıp tabıladı. Óz gezeginde, tábiyattı irratsional basqarıw degende tábiy resurs potencialınıń eń qolay bolǵan bóleginen negizsiz, sistemasız hám jırtqısh paydalanıw túsiniledi. Bunday minez-qulqlar tábiy resurslarınıń tez tükenmesine alıp keledi. Bul túrdegi tábiyattı basqarıwdıń tiykarǵı qásiyetleri:
arnawlı bir resurstıń sistemalı hám kompleks rawajlanıwınıń joq ekenligi;
islep shıǵarıw processinde úlken muǵdardaǵı shıǵındılar ;
keń qamtılǵan basqarıw ;
átirap -ortalıqqa úlken ziyan;
Birinshiden, tábiy resurslardan aqılǵa say paydalanıwdı xarakterlew múmkin bolǵan bir neshe ilajlardı kórip shıǵayıq. Bunday iskerlikke mısallar tómendegilerden ibarat :
shıǵındılardı qayta islew, shıǵındısız texnologiyalardı jaratıw hám jetilistiriw;
aymaqtıń ósimlik hám haywanat dúnyasın qorǵaw tolıq pátda (sózde emes, ámelde) ámelge asırilatuǵın qorıq jerler, milliy baǵlar hám qorıq jerler shólkemlestiriw;
jer astı baylıqlarınıń sanaat ózlestiriliwinan ziyan kórgen aymaqlardı meliorativ jaǵdayına keltiriw, materiallıq landshaftlardı jaratıw.
Óz gezeginde, insannıń tábiyatqa logikasız munasábetine eń jaqtı mısallardı keltiriwimiz múmkin. Mısal ushın : aqılsız ormanlardı kesiw;
brakonerlik, yaǵnıy haywanlar hám ósimliklerdiń ayırım (kem ushraytuǵın ) túrlerin joq etiw;
tazalanbaǵan aqaba suwdi shıǵarıw, suw hám topıraqtı sanaat yamasa xojalıq shıǵındılar menen kózaba pataslantırıw ;
ámeldegi er qabiģiniń jırtqısh hám agressiv rawajlanıwı hám basqalar.
Tábiyaattan aqılǵa say paydalanıw principlerı kóp on jıllar dawamında ilimpazlar hám ekologlar insan hám tábiyaat ortasındaǵı munasábetlerdi optimallastırıwǵa járdem beretuǵın principler hám shártlerdi islep shıqti. Tábiyattan aqılǵa say paydalanıwdıń tiykarları, birinshi náwbette, átirap -ortalıqta tereń hám saldamlı ózgerislerdi keltirip shıǵarmaytuǵın nátiyjeli basqarıwda jatadı. Usınıń menen birge, tábiy resurslardan múmkinshiligi barınsha tolıq hám sistemalı paydalanıladı. Tábiyattı aqılǵa say basqarıwdıń tiykarǵı principlerıni ajıratıp kórsetiw múmkin:
Insannıń tábiyiy resurslardan minimal tutınıwı (" nol dáreje" dep ataladı ). Arnawlı bir aymaq ushın tábiy resurs potencialı hám átirap -ortalıqqa antropogen júk kóleminiń sáykes keliwi. Tábiyiy resurslardan paydalanıw processinde insannıń tábiyaatqa tásirin minimallastırıw. Arnawlı bir resurstan optimal (tolıq ) paydalanıw. Jámiyet párawanlıǵın asırıw ushın arnawlı bir tábiy resurstan maksimal dárejede paydalanıw. Tábiyiy resurslardan aqılǵa say paydalanıw hám tábiyattı qorǵaw - jańa mıń jıllıq bosaǵasında asa zárúrli bolǵan túsinikler bolıp tabıladı. Insaniyat birinshi ret onıń iskerligi aqıbetleri hám planetamizdiń keleshegi haqqında saldamlı oyladı. Teoriyalıq principler hám deklaratsiyalar haqıyqıy jumıslardan uzaqlaspasliģi i júdá zárúrli bolıp tabıladı. Onıń ushın hár bir er xalqı ekologiyalıq minez-qulıqtıń tuwrı hám aqılǵa say áhmiyetin biliwi kerek.