Tayanch tushunchalar Chig‘atoy gurungi

1921-yilda Toshkentda 1-5 yanvar` kunlari o/zbek alifbosi va imlosi masalalariga

bag‘ishlangan birinchi O‘lka qurultoyi bo‘lib ota’di, unda Abdurauf Fitrat, Ashurali Zohiriy va

Botu (M.Hodiev) ma`ruzalari tinglanadi.

Fitrat O‘z ma`ruzasida arab alifbosining o/zbek tili xususiyatlariga moslashmaganligini,

unda unli tovushlarni ifodalash uchun belgilar etishmasligini, unli va undosh tovushlarni

ifodalovchi harflarning shaklan farqlan-maganligini, har bir harfning to‘rt shakli borligini

yozuvdagi jiddiy nuqson deb baholaydi, bunday nomukammalikdan qutulish uchun esa arab

alifbosidagi harflarning to‘rt xil shaklidan faqat bittasini (so‘z boshidagi shaklini) qoldirish, unli

tovushlar uchun 6 ta harf belgilash, so‘zlardagi ohangdoshlikni yozuvda aks ettirish imkonini

yaratish, chet (olinma) so‘zlarni o/zbek tili xususiyatlariga moslab yozish kerakligini aytadi.1. Bu

fikrga Elbek ham qo‘shiladi.g‘ Ashurali

Zohiriy esa Fitratning taklifiga e`tiroz bildirib, chet so‘zlarning, xususan, arabcha va

forscha o‘zlashmalarning arab imlosidagi shakllarini o‘zgartirmay yozish ma`qulligini, aks holda

bunday so‘zlarning ma`nolari o‘zgarib ketishi mumkinligini aytadi. Shu tariqa imlochilar ikkiga

– yangi imlochilar va o‘rta imlochilar guruhiga bo‘linib ketadi.q

Botu (M. hodiev) arab alifbosidan butunlay voz kechib, lotin grafikasi asosida yangi

alifbo tuzish kerakligini aytadi. Bu haqda u shunday deydi, - «... Butunlay hozirgi arab harflarini

tashlab, ko‘p millatlar tomonidan qabul qilingan lotin yozuvini tilimizdagi tovushlarga muvofiq

bir holg‘o keltirib qabul qilish kerakdir».4

Shu ma`ruzasida Botu o‘zining lotin harflari asosida tuzilgan alifbosining loyihasini

qurultoy ishtirokchilariga ko‘rsatadi, muzokaraga chiqqan S.UsmonxO‘jaev Botuning fikrini va

loyihasini ma`qullaydi, ammo qurultoy qatnashchilarining ko‘pchiligi amaldagi (arabcha)

alifboni ayrim tuzatishlar kiritish bilan saqlash kerak degan fikrni quvvatlaydi.5

qurultoyda yozuv va alifboga oid quyidagi qaror qabul qilinadi,

1. Bu vaqtga dovur o/zbeklar orasida yurub kelgan yozuvlar yo‘lsiz va qoidasiz

bo‘lg‘onligidan, qo‘nferans yozuvlarimizni isloh etiluvini tilaydir.

2. Imlomizning islohi uchun olti cho‘zg‘uli imlo qabul etilsa.

3. harf-cho‘zg‘ularimiz ayri-ayri shaklda bo‘lur.

4. O‘zbek so‘zlarida qalinlik va ingichkalik qoidasi qabul etilsun.

5. harflarning hammasi ikki turli shakldan bir turli shaklga tushirulsin.

6. Tilimiz orasiga kirib qolg‘on yot so‘zlar O‘z harflarimiz bilan yozilsun».1