Таянч сўзлар: сувни тежаш, технология, сув истеъмоли, суғориладиган ерлар, томчилатиб суғориш, ҳосилдорлик, суғориш нормалари, уно, сув, суғориш. Кириш

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА СУВ ТЕЖАШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА
УНИНГ САМАРАЛИ УСУЛЛАРИ

Суғориладиган деҳқончилик, қишлоқ хўжалиги экинларини суғоришнинг сув тежамкор технологиялари ва Тожикистон шароитида сув ресурсларидан самарали фойдаланиш натижалари тақдим этилган. Сувни тежаш усулларини қиёсий баҳолаш ўтказилди ва қўшимча сув ҳажмини (1000 м3) олишнинг энг арзон усули сувни тежовчи суғориш технологияларини жорий этиш эканлиги исботланди, бунда харажатлар атиги 1 ... 5 АҚШ долларини ташкил этди. доллар. Аниқланишича, келгусида озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш учун Тожикистонда 500...800 минг гектар суғориш учун яроқли ерларни ўзлаштириш зарур, бунда халқ хўжалигининг барча тармоқлари учун умумий истиқболли сув олиш ҳажми 18 км3 га этади. Мавжуд суғориш тизимидаги камчиликлар аниқланиб, фермер хўжаликларида суғориш сувидан фойдаланиш самарадорлиги жуда паст ва 0,4 дан 0,6 гача эканлиги қайд этилди. Сувни тежовчи техникалар капиталнинг зичлигига қараб 2 гуруҳга бўлинади: кам харажат талаб қиладиган ва катта харажатларни талаб қилувчи сувни тежаш технологиялари. Аниқланишича, пахта, маккажўхори, сабзавот экинларини томчилатиб суғориш ва буғдойни микро суғоришда суғориш учун сув тежамкорлиги 60 фоизгача, ҳосилдорлик эса 1,8...2,0 баробар ошади.

Ключевые слова: водосбережение, технология, водопотребление, орошаемые земли, капельное орошение, урожайность, нормы полива, ООН, вода, орошение.
Таянч сўзлар: сувни тежаш, технология, сув истеъмоли, суғориладиган ерлар, томчилатиб суғориш, ҳосилдорлик, суғориш нормалари, УНО, сув, суғориш.

Кириш. Суғорма деҳқончилик қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг энг самарали тармоғидир. Суғориладиган гектарнинг ҳосилдорлиги табиий намланган ерларнинг ҳосилдорлигига нисбатан бир неча марта юқори бўлади. Қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерлар таркибида суғориладиган майдонларнинг ўсиш суръати, айниқса, ҳудуди қурғоқчил зонага тегишли бўлган давлатларда сезиларли. 2030 йилга келиб дунё аҳолиси 8 миллиардга кўтарилса, озиқ-овқатга бўлган эҳтиёжни қондириш учун ер ва сув ресурсларидан ортиқча фойдаланилади. Дунёнинг кўплаб минтақаларида озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашнинг энг жиддий омилларидан бири бу дунёнинг асосий сув фойдаланувчиси бўлган қишлоқ хўжалиги эҳтиёжлари учун сувнинг мавжудлигидир. Суғориладиган деҳқончилик миллий ва глобал даражада озиқ-овқат хавфсизлигини оширишга муҳим ҳисса қўшади. Бироқ, кўплаб қурғоқчил ва ярим қурғоқчил зоналарда сув этарли эмас ва янги сув ресурсларини ўзлаштиришнинг юқори иқтисодий ва экологик харажатлари сув таъминотини кенгайтиришни чеклайди. Шу сабабли, янги сув таъминоти қувватларини яратиш ўсиб бораётган талабни қондириш учун етарли бўлмаслиги мумкин. Натижада кейинги йилларда суғорма деҳқончилик ва озиқ-овқат хавфсизлиги учун сув олиш омилининг ўрни катта бўлди [1, 2]. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг ўрта муддатли ҳисоб-китобларига кўра, 2025-йилга бориб дунё аҳолиси 8 миллиард кишига этади. Кўпгина мамлакатларда озиқланиш стандартлари яхшиланган деб фараз қилсак, Халқаро сув хўжалиги институти кўпайган аҳолини озиқлантириш учун 40% кўпроқ озиқ-овқат керак бўлади, деб ҳисоблайди. Ҳисоб-китобларга кўра, суғориладиган ерлар майдонининг ҳосилдорлигини 29 фоизга ошириш ва сувдан самарали фойдаланиш ҳисобига қишлоқ хўжалиги учун сув олиш ҳажмини 17 фоизга ошириш керак бўлади. Бошқарувнинг бозор усулида сув таннархи муҳим рол ўйнайди.
Ҳисоблашлар шуни кўрсатдики, қўшимча сув олишнинг энг арзон усули сувни тежовчи суғориш технологияларини жорий этиш бўлиб, 1000 м3 сув олиш учун атиги 1 ... 5 АҚШ долларини ташкил этди. Бинобарин, сув ресурслари танқислиги ва сувнинг белгиланган чегараси шароитида тупроқнинг мелиоратив ҳолати ва илмий асосланган суғориш режимларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш ҳамда экинлар учун сув сарфини йўлга қўйиш орқали суғориш сувидан оқилона фойдаланиш талаб этилади; суғоришнинг илғор сув тежовчи технологияларидан фойдаланиш, ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш, шунингдек, суғориш техникаси ва технологиясининг янги, илғор усулларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш ҳамда уларни оптималлаштириш, ҳосилдорликни ошириш, ҳар йили ҳосилни кўпайтиришни таъминлайди.
Оқим сувларининг ҳудуд бўйлаб нотекис тақсимланиши, шунингдек, унинг етарли даражада тартибга солинмаганлиги сабабли мавжуд суғориладиган ерларнинг 20 фоизи сув танқислигини бошдан кечирмоқда, уни фақат ички манбалар ҳисобидан қоплаш мумкин. Насос станциялари ёрдамида 300 минг гектарга яқин ер суғорилади. Таҳлиллар шуни кўрсатдики, сув ресурсларининг 92 фоизи суғорма деҳқончиликда фойдаланилади ва ўсимликчиликнинг 90 фоизини таъминлайди. Ҳозирги вақтда мамлакатнинг озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш, халқ фаровонлигини ошириш муаммоларини ҳал этишда ривожлантиришнинг интенсив усули билан бир қаторда экстенсив йўл, яъни янги суғориладиган ерларни қишлоқ хўжалиги айланмасига киритиш зарур.
Иқлим ўзгариши ва иқтисодиёт тармоқларининг ривожланиши таъсирини ҳисобга олган ҳолда, бундай истиқбол сув ресурслари танқислиги билан боғлиқ кескин вазиятни янада кучайтириши мумкин. Ҳозирги вақтда сувдан нотўғри фойдаланиш натижасида республика бўйича ўртача сув истеъмол коэффициенти 0,42 ни ташкил этади (58 %). Каналларда ва суғориладиган майдонларда суғориш манбаи йўқолади. Шу сабабли далаларнинг чўкиш деформацияси, ер ости ерларининг шўрланиши ва ботқоқланиши ва бошқа нохуш ҳодисалар юзага келади. Мониторинг материалларини баҳолаш ва таҳлил қилиш натижаларига кўра қуйидагилар белгиланди:
- суғориш учун бутун вегетация даврида ҳам, алоҳида суғориш учун ҳам катта ҳажмдаги сувдан фойдаланиш;
– фермер хўжаликларида суғориш нормалари 2,0…2,5 минг м3/га оралиғида ўзгариб туради;
– суғориш сувидан катта нотекис фойдаланиш; - суғориш сувининг асосий харажатлари инфильтрация (40% гача) ва суғориладиган даладан оқизиш учун йўқотишлар (даланинг "ялпи" сув таъминотининг 32% гача);
– фермер хўжаликларида суғориш сувидан фойдаланиш самарадорлиги жуда паст ва 0,4...0,6 ни ташкил қилади;
– фермер хўжаликларида суғориш сувининг сезиларли йўқотишлари қуйидагиларга боғлиқ бўлади: тупроқ-иқлим шароитлари; ер; ерни режалаштириш; суғоришнинг нотўғри танланган технологик схемаси.
Бундай шароитда сув ва ер ресурсларидан фойдаланиш унумдорлигини оширишда сувни тежашга ўтиш муҳим аҳамиятга эга. Сувни тежашнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат:
- суғориш сувини тежаш;
– суғориш сувидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш;
– сув ва ердан фойдаланиш унумдорлигини ошириш.
Сувни тежаш усуллари қуйидагиларга бўлинади: гидравлик (сув ҳисоби, сув айланиши, суғориш режими, суғориш техникаси, сувни ювиб, сувни тўлдирувчи суғориш, чиқинди сувдан қайта фойдаланиш, оқимни тартибга солиш ва бошқалар); агротехник (суғориладиган майдонларнинг тузилиши, тупроқни ишлов бериш, тупроқ унумдорлигини ошириш, сувнинг самарасиз йўқотилишига қарши курашиш, ўрмон экиш ва бошқалар); ташкилий (сувдан пуллик фойдаланиш, сувдан фойдаланишни ташкил этиш ва интизоми, ўқитиш ва бошқалар).
Қишлоқ хўжалиги экинларини суғоришда сувни тежовчи усуллар, техника ва технологиялар, капитал сиғимига қараб, 2 гуруҳга бўлинади.
1. Кам харажатларни талаб қилувчи сувни тежовчи технологиялар: тавсия этилган оптимал суғориш режимлари ва жўяк билан суғориш техникасининг оптимал элементларига риоя қилиш; босқичма-босқич оширилган фильтрлаш коэффитсиэнти бўйича суғориш; қисқа олукларда суғориш; ўзгарувчан жетлар билан суғориш; субирригациядан фойдаланиш; зигзаг микро олуклар; қурғоқчиликка чидамли экин навларидан фойдаланиш; шаклланиш айланиши билан чуқур бўшашиш; беда алмашлаб экишдан фойдаланиш; сунъий экранлар яратиш; гидрогеллар ва полимерлардан фойдаланиш.
2. Юқори харажатларни талаб қилувчи сувни тежовчи технологиялар: томчилатиб суғориш; пуркаш, синхрон зарба пуркаш; эр ости ва тупроқ ичидаги суғориш; микро суғоришнинг ҳар хил турлари. Ўрта Осиё мамлакатларида, қурғоқчил зонада бўлгани каби, қишлоқ хўжалиги экинларини (ҳудуднинг 90% и) ер усти жўяклари билан суғориш кўпроқ қўлланилган. Суғориш сувининг унумдорлигини ошириш учун тупроқнинг гранулометрик таркиби, ютилиш тезлиги, тупроқнинг энг паст намлик сиғими, шунингдек, суғориладиган майдон сиртининг нишаблиги муҳим аҳамиятга эга.
Жўякли суғоришни қўллаш амалиёти шуни кўрсатадики, бу ҳолда суғориш сувининг чиқиши 20 ... 30% ни ташкил қилади ва катта суғориш тупроқ эрозияси мавжуд. Механизациялашнинг ёмонлиги ва суғориш технологиясининг номукаммаллиги туфайли суғорувчининг меҳнат унумдорлиги паст, суғориш сифати жуда паст. Сувни тежовчи технологиялардан фойдаланиш қуйидагиларга имкон беради:
- суғориладиган майдонлар учун сув олишни 30% гача камайтириш;
– суғориш меёрини 2000…4000 м3/га гача камайтириш;
– пахта ҳосили бирлигига суғориш суви таннархини 3,1…3,5 минг м3/т дан 1,4…2,1 минг м3/т гача камайтириш;
– пахта хомашёсининг фойдаланилган сув бирлигидан олинадиган фойдани 0,07 дан 0,13 (АҚШ доллари)/м3 гача, буғдой учун 0,04 дан 0,17 (АҚШ доллари)/м3 гача ошириш;
- тегишли суғориш меъёрлари, оптимал технологик схемаси билан оптимал суғориш режимлари кузатилса, суғориш сувидан фойдаланиш самарадорлигини ўртача 15 фоизга ошириш мумкин;
- янги илғор суғориш техникаси ва технологиясини жорий этиш қишлоқ хўжалиги экинларидан ҳақиқатан ҳам юқори ҳосил олишни таъминлайди: пахта 4 ... 6 т / га, бошоқли донлар 5 ... 6 т / га, узум 20 ... 25 т / га, сабзавот – 100 т/га, яшил массали беда – 80...100 т/га, меҳнат унумдорлигини 3...4 баробар ошириш, суғориш сувини 1,5...3 баравар тежаш [2, 3, 4, 5, 6]. Ўрганишлар шуни кўрсатдики, ғўза, маккажўхори ва буғдойни томчилатиб суғоришда суғориш учун сув тежамкорлиги 60 фоизгача, ҳосилдорлик эса 1,8...2,0 баробар ошади. Маккажўхори, буғдой ва сабзавот экинларини томчилатиб суғориш бўйича ўтказилган тадқиқотлар натижалари 2-жадвалда келтирилган.
Жўякли суғориш билан мавжуд тавсияларга кўра (1988 й.) суғориш нормаси 7750 м3/га бўлган 7 та суғориш ўтказиш зарур. Бу 3,49 тс/га пахта хомашёсини таъминлади. Томчилатиб суғориш ғўза ҳосилдорлигини жўяк билан суғоришга нисбатан 2 баравар ошириш, сув сарфини 51 фоизгача камайтириш ва пахта етиштиришда меҳнат сарфини 2-2,2 баравар камайтириш имконини беради [7]. Суғорма деҳқончиликда сув ресурсларидан оқилона фойдаланишда унумсиз йўқотишлар, далаларнинг самарадорлиги, хўжалик ичидаги ва иқтисодий каналлар муаммолари алоҳида ўрин тутади. Тадқиқот натижалари шуни кўрсатдики, суғориш пайтида сувнинг 10...15% буғланишга, 30...40% - чуқур оқизишга, 50...60% гача сув оқинди (қиялик ва тупроқ ўтказувчанлигига қараб) йўқолади. ). Шимолий Тожикистоннинг тошлоқ тупроқларида олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, дала самарадорлиги 0,25 ... 0,35 ни ташкил қилади. Бундай паст самарадорлик билан умумий йўқотишлар ўртача 6...8 минг м3 ни ташкил қилади. Шу боис суғориш сувидан оқилона фойдаланиш муаммолари комплексида тизим самарадорлигини оширишга қаратилган чора-тадбирлар муҳим аҳамият касб этади. Хулоса Минтақавий сув стратегияси ҳамда сув ресурсларини келажакда ривожлантириш бўйича барча ҳаракатлар ва уларни бошқаришнинг асоси сифатида сувни тежаш мафкурасини жорий этиш қуйидаги кўрсаткич ва омилларни ҳар томонлама таҳлил қилиш ва баҳолашни тақозо этади: ер ва сувнинг потенциал унумдорлиги; биологик маҳсулотлар ишлаб чиқариш учун минимал сув сарфи билан солиштирма сув истеъмоли; маҳсулот танқислиги сабаблари (мелиоратив ва сув хўжалиги омиллари билан боғлиқ); режалаштириш зоналарининг туз-сув баланслари; суғориш тизимининг барча қисмларида, биринчи навбатда, суғориладиган далада сувнинг самарасиз сарфланиши; дарёлар ва сув ҳавзаларига қайтиб келадиган сувларнинг қуйилишини камайтириш ва сув сифатини яхшилаш; сувни истеъмол қилишнинг техник жиҳатдан эришилиши мумкин бўлган ёки биологик даражасидан ошиб кетадиган миқдорда (ресурсни шакллантириш учун тўлов шаклида) олишда сувдан фойдаланганлик учун тўловни ошириш; сувни тежаш учун сув хўжалиги органларининг меҳнатига ҳақ тўлашнинг мукофот тизими; барча даражадаги сувдан фойдаланишни назорат қилувчи давлат органларини яратиш; Сувдан фойдаланувчилар уюшмасининг (СФУ) кенг миқёсда ташкил этилиши. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини интенсивлаштириш ва экинлар етиштиришнинг янги технологияларини қўллашни рағбатлантириш. Маҳсулот бирлигига сув сарфи кўрсаткичи асосида сувдан фойдаланишни режалаштиришга босқичма-босқич ўтиш. Сувни тежаш сиёсатини амалга оширишни арзон технологияларни жорий этишдан бошлаш керак. Сувни тежашнинг капитал талаб қилувчи шакллари сувдан фойдаланувчиларнинг ва давлатнинг молиявий имкониятлари ортиб бориши билан ўтказилиши керак. Суғорма деҳқончиликда меҳнат унумдорлигини ошириш учун экинлар етиштиришнинг юқори интенсив технологияларини кенг жорий этиш, жўяк билан суғоришни механизациялаш ва автоматлаштириш воситаларини қўллаш, тегишли ишлаб чиқариш базасини яратиш, томчилатиб суғориш ва суғоришни жорий этиш зарур.

Литература:

1. Кобулиев З.В., Пулатов Я.Э. Водные проблемы Центральной Азии и пути их решения // Сборник статей, посвященных международному году водного сотрудничества. – Душанбе, 2013. – 125 с. 2. Концепция по рациональному использованию и охране водных ресурсов в Республики Таджикистан. – Душанбе: Изд. «Дониш», 2002. – 65 с. 3. Нурматов Н.К. Технология орошения сельскохозяйственных культур на склоновых землях. – Душанбе: «Ирфон», 1991. – 372 с. 4. Пулатов Я.Э. Реализация принципов интегрированного управления водных ресурсов в странах Центральной Азии и Кавказа // Национальный доклад GWP (Global water Partnership CAC) – Ташкен, 2004. – 120 с. 5. Пулатов Я.Э. Рациональное использование водных ресурсов в сельском хозяйстве // Вестник «Таджикистан и современный мир». – 2008. – № 3(18). – С. 36–44. 6. Пулатов Я.Э., Азизов Н. Техника и технология орошения хлопчатника на каменистых почвах Северного Таджикистана: Монография. – Душанбе: 2009. – 166 с. 7. Пулатов Я.Э. Рекомендации по применению капельного орошения сельскохозяйственных культур / Пулатов Я.Э., Пулатова Ш.С. [и др.]. – Душанбе, 2014. – 96 с.