Tasviriy sa’nati

9.8-шакл.



9.9-шакл. 9.10-шакл.
Ajralmas birikmalar va ularga oid
grafik vazifalar

Payvandlanuvchi detallarning o‘zaro vaziyatiga qarab payvand birikmalar quyidagi turlarga bo‘linadi.

1. Uchma-uch payvand birikma (C) - bunda ikki detal elementlari bitta tekislik yoki fazoda yotgan tarzda payvandlanadi (7.10-rasm, a).
2. Burchakli payvand birikma (У) - bunda biriktiriluvchi ikki detal bir-biriga nisbatan to‘g‘ri burchak ostida o‘rnatilib, uning chetlari biriktiriladi (7.10-rasm, b).

7.10-rasm
3.Tavrli payvand birikma (T) - bundan biriktiriluvchi birinchi detalning ustki yuzasiga ikkinchi detalning yon tomoni burchak ostida o‘rnatilib, ular payvandlanadi (7.10-rasm, v).
4. Ustma-ust payvand birikma (H) - bunda detallarning payvandlanadigan elementlari bir-biriga nisbatan parallel joylashadi va biri ikkinchisini to‘sib qoladi (7.10-rasm, g).
Chizmada payvand choklarning harfiy son belgilari va ularni yasash qoidalari standartda belgilangan. 7.1-jadvalda bu shartli belgilar keltirilgan.
7.1-jadval

№	Payvand birikmaning turi	Harfiy - son belgilari
1	Uchma-uch (Стыковое - С)	С1, С3, С5, С9, С10, …
2	Burchaklik (Угловое - У)	У1, У2, У3, У6, У8, У10
3	Tavrsimon (Тавровое - Т)	Т1, Т2, Т6, Т7, Т9, Т10
4	Ustma-ust (Внахлестку - Н)	Н1, Н2, Н3

Payvand birikmada detallarni payvandlash natijasida hosil bo‘lgan birikkan joyi payvand chok deyiladi. Payvand choklar quyidagilarga bo‘linadi:
a) uchma-uch chok - uchma-uch payvand birikmaning payvand choki;
b) burchakli chok - burchakli, tavrli va ustma-ust payvand birikmalarning payvand choki;
v) nuqtali chok - ustma-ust payvand birikmadagi detallarni birikish joyidagi alohida-alohida nuqtali payvand choki (detallarning har yer-har yeridan payvandlash).
Payvand coklar tuzilishiga ko‘ra quyidagi xillarga bo‘linadi: butun konturi (ko‘lami) boyicha, tashqi tuzilishi (formasi) bo‘yicha, сhetki qismning tayyorlangan formasi (tuzilishi) bo‘yicha.
Butun konturi (ko‘lami) bo‘yicha payvandlangan choklar uzluksiz va uzib-uzib payvandlangan bo‘lishi mumkin. Uzluksiz payvand chokning butun uzunligi bo‘yicha uzilishlar bo‘lmaydi (7.11-rasm, a va b). Uzuq-uzuq payvand chokning butun uzunligida uzilishlar mavjud bo‘ladi (7.11-rasm, v). Uzuq-uzuq payvand chok zanjirli (7.11-rasm, g) yoki shaxmat (7.11-rasm, d) tartibida bo‘lishi mumkin.

7.11-rasm
Tashqi chetlari formasi bo‘yicha payvand choklar kuchaytirilgan va kuchsizlantirilgan bo‘linadi. Uchma-uch chokning kuchaytirilgani o‘zining payvandlanayotgan detal yuzalaridan bo‘rtib chiqib turishi bilan xarakterlanadi (bu yerda: g - kuchaytirgich balandligi, 7.12-rasm, a). Burchakli chokning kuchaytirilganida chokni hosil qiluvchi metall o‘zining qavariq bo‘lishi bilan ajralib turadi (7.12-rasm, b). Burchakli chokning kuchsizlantirilishi asosiy metall bilan erigan chokning ko‘rinarli chiziqlar orqali o‘tuvchi tekislik va payvand chok sirti (yuzasi) orasidagi m masofa bilan xarakterlanadi. Bu m masofa - burchakli chokning eng ko‘p egik joyida o‘lchanadi (7.12-rasm, v).
Burchakli chokning qalinligi - bu burchakli chok sirtidan asosiy metallning maksimal eritilgan nuqtasigacha bo‘lgan eng katta a masofadir. (7.12-rasm, g va d)

Payvandlash qanday usulda amalga oshirishidan qat’iy nazar ko‘rinadigan choklar asosiy tutash chiziqda, ko‘rinmaydigan choklar shtrix chiziqda chiziladi. Payvand birikma chokining joylashgan o‘rnini ko‘rsatish uchun bir tomonlama yo‘nalishi (yarim strelkasi) bo‘lgan ingichka tutash chiziq bilan chiziladigan chetga chiqarish chizig‘idan foydalaniladi (7.16 va 7.17-rasmlar). Chiqarish chizig‘ini chok chizig‘igiga nisbatan 300 yoki 600 da olish tavsiya etiladi. Shuningdek, chiqarish chizig‘ining davomiga ingichka tutash chiziqda gorizontal tokcha chiziladi.
Chizmada chetga chiqarish chizig‘i yo‘nalishining vaziyatiga qarab shartli belgilar quyidagicha qo‘yiladi: tokchaning ustiga qo‘yilsa, chetga chiqarish chizig‘i chokning old (o‘ng) tomonidan chiqarilgan bo‘ladi (7.16-rasm, a); chetga chiqarish chizig‘i chokning orqa tomonidan chiqarilgan bo‘lsa, tokchaning ostiga qo‘yiladi (7.16-rasm, b).

7.16-rasm

7.17-rasm
Agar bitta nuqtali payvand chok ko‘rinarli bo‘lsa uning o‘rni asosiy tutash chiziqda chizilgan « » belgi bilan ko‘rsatiladi, ammo u ko‘rinmaydigan bo‘lsa nuqta o‘rni ko‘rsatilmaydi (7.17-rasm). Belgisi bo‘lmagan chok tokchasiz chiqarish chizig‘i bilan belgilanadi.
Standartda konstruktiv elementlarining o‘lchamlari ko‘rsatilmagan (nostandart) choklarning tasvirlarida konstruktiv elementlarning o‘lchamlari mazkur chizmada ko‘rsatiladi.
Kesimda payvand chokning chegaralari qo‘lda, asosiy tutash chiziqda, birikish chetlarining konstruktiv elementlari ingichka tutash chiziqda chiziladi (7.18-rasm).
Payvand birikma choklarining shartli belgilarining tarkibi 7.19-rasmda ko‘rsatilgan bo‘lib, A bilan belgilangan joyga payvand chok turini ko‘rsatuvchi yordamchi belgi qo‘yiladi. Masalan, chizmada yopiq chiziq bo‘yicha joylashgan chok va montaj chokining yordamchi belgilari ko‘rsatilgan.

7.18-rasm



“Tayanch” nomli yig‘ma birlikning ishchi chizmasi taxt qilinsin