Tasviriy san’at tur va janrlari

 
 
10-mavzu. Kompozitsiya tizimidagi ifodaviy vositalar 
 
Dekorativlik. 
Rangtasvir asarining kompozitsiyasi, tasvirda dog‘ va chiziqlardan iborat 
naqshinkorlik hosil qiluvchi va ularning yaxlitligida u yoki bu rangtasvir effektini 
uyushtirib, dekorativlik deb yuritiluvchi, muayyan holda uyushtirilgan tekislik 
deb tushunilishi mumkin. Haqiqiy badiiy asardagi dekorativlik obraz mazmuni
bilan yaqin uzviy bog‘liq-likdadir. Kompozitsiyadagi dekorativlik xususiyati
xatto uzoq masofadan ham atrof muhitdan ajralgan yoki u bilan uyg‘unlikda
kо‘rinib, tomoshabinning yuzaki e’tiborli nazarida ham uning nigohan anglash 
shart-sharoitini uyushtiradi. Shuning uchun, kompozitsiyaning dekorativ 
xususiyat va xossalari ayniqsa inshoot interyeri yoki predmetlar bilan 
chambarchas bog‘liq bо‘lgan monumental va amaliy rangtasvir san’atida
alohida ahamiyat kasb etadi. 

---

 E.Delakrua tasvirda rangning alohida tutgan rolini kо‘rdi. Rangning kartina 
obraz yechimini ifodalashda badiiy-ifodaviy vosita sifatida xizmat qilishi, inson
tuyg‘ulariga ta’sir kо‘rsatib unda u yoki bu kayfiyatni yuzaga keltirib
chiqarishi va unda turli hissiyot-larni uyg‘otishi mumkin ekanligini ta’kidladi. 
Tasvirda rang albatta asarning syujeti bilan uzviy bog‘liq bо‘lishi shart, u asar 
mazmunini ochishda undagi voqelikka kayfiyat baxsh etishi lozim deb
hisoblagan.
E.Delakruaning zamondoshi Pol Mans rassomning 1854-yilda yaratgan “Oxota
na lvov v Marokko” (IX/8-rep.) asari haqida shunday deydi: “Zangori va yashil 
ranglar orqali tomoshabinda shunday dahshat uyg‘otish mumkin ekanligini 
bilmas ekanman”. Bu sо‘zlarda mubolag‘a yо‘q, haqiqatdan ham tanqidchi 
yozganidek, kartinaning umumiy koloriti ta’sir etuvchi yuksak emotsional 
kuchga ega, u tomoshabinni muayyan emotsional kayfiyatga sozlab, uni asar 
ruhiga xos kechinmalarni kechirishga majbur etadi. 
Rang va yorug‘lik 
Lokal rangni yorug‘lik effektlari bilan bog‘lash nihoyatda murakkab – 
yuzaga tushayotgan yorug‘lik rangdan olinadigan taassurotni sezilar darajada
о‘zgartiradi, shuning uchun, qoliplar – hajmli shakllar notekis yoritilganligi 
sabab, ularning yuzasi о‘zaro sizg‘ib о‘tuvchi bir necha ranglardan tashkil
topgan desak bо‘ladi. Agar hayotda mana shu turli ranglar nigohan yaxlit 
qolipda birlashganligi sabab, predmetni nigohan qabul qilishda uning qiyofasiga
unchalik katta ta’sir о‘tkazmaydi, aksincha predmetning tasvirlanishida 
xajmning yaxlitligi aynan uning rangli modellashtirilishi sabab seziladi. Shu
sabab rassom oldida tanlash muammosi turadi: predmet shaklini tasvirlash
yoki shu shaklga tushayotgan yorug‘likni tasvirlash. Moddiy seziluvchi,
vaznli qolip qiyofasi jozibasidan ta’sirlanib, uni ifodalashmi, yoki shu qolip 
sirtida yuzaga kelayotgan, о‘zgaruvchan blik, nimsoya, soya, va reflekslar 
о‘ynoqiligini tasvirlab huzurlansinmi?

---

Tabiat ta’sirida muhitning asl kо‘rinishlari mutlaqo boshqa qiyofaga 
kiradi, bu о‘zgarishlarni kuzatib, ular bizga о‘zining turfa ta’sir-larini
о‘tkazishini his etamiz – ongimizda turli xotira-larimiz tiklanadi, turli
hissiyotlarga berilamiz. Tabiatdagi bu estetik ifo-dalilik xohishimizdan
tashqarida tuyg‘ularimizga kirib boradi va keyingi hayotiy faoliyatimizda
qayta uyg‘onish uchun ongimizga singib ketadi. Tabiat xarakteridagi bu
nozik xususiyatlarni ilg‘ab tasvirda tо‘g‘ri ifoda eta olgan rassom о‘z asarining 
ta’sir kuchi orqali bizda tabiat uyg‘otadigan о‘sha nozik hissiyotlarni tiklay
oladi. Kartinadagi yorug‘lik albatta tabiatda mavjud bо‘lgan quyosh yoki 
oyning, real yorug‘ligi emas, u faqat uning yassi sirtdagi buyoqlar yordamida,
buyoqning aniq munosabatlari orqali aks ettirilgan ifodasidir.