Tasseming bu modda bilan olib bor"" I eksperimental ishiari natijalari

trans-
 
ta'sir qonuniyatini
 
yaratdilar. Akademik I.I. Chemyayevning fikricha, 
kompleks birikmalarning ichki koordinatsion sferasidagi ligand fazoda 
o'ziga  nisbatan  /nms-holatida  joylashgan  o'rinbosaming  kimyoviy 
bog’  tabiatiga  kuchli  ta'sir  ko'rsatadi.  Bu  ta'sir  kompleks 
birikmalarning  reaksion  qobiliyatini 
va  kimyoviy  xossalarini 
belgilaydi.
Bugungi kunda koordinatsion birikmalar soni 600 000 atrofida
 
bo'lib, 
ular 
xalq 
xo'jaligining 
turli 
sohalarida 
amaliy
 
qo
'
llanilmoqda:
-
 yuqori selektivlikka ega analitik reagentlar va katalizatorlar;
-  metallarni ajratish va elektrolitik usulda tozalash;
- oqava suvlar va ichimlik suvlarini tozalovchi sorbentlar;
- lazer texnikasi materiallari, optik va issiqlik stabilizatorlari;
- mikroelektronikada yarim o'tkazgichlar;
- biofaol birikmalar, vitaminlar, metallkomplekslar;
- polimerlanish jarayonlari ingibitorlari va regulyatorlari;
- maxsus (optik, elektrik, magnit...) xossalariga ega materiallar;
- turli bo'yoqlar va pigmentlar 
olishda qo 'llaniladi.
O'zbekistonda koordinatsion birikmalar kimyosi tizimli ravishda
o'rganisn  1958-yilda  yosh  olim  N.A.  Parpiev  O 'zR  FA  Kimyo 
institutigagi  ilmiy  faoliyatidan  boshlandi.  Dastlab  uning  rahbarligida 
noorganik  va koordinatsion  birikmalami  fizik usullar bilan  o'rganish 
guruhi  tuzildi  va  so'ngra  1964-yilda  O'rta  Osiyoda birinchi  fizikaviy 
tadqiqot usullari laboratoriyasi tashkil qilindi.
O'zbekiston  Respublikasida  rangli,  nodir  va  qimmatbaho 
metallarning  zaxiralari  ko'p  bo'lib,  ulami  ajratib  olish  metallaming 
kompleks birikmalar hosil  qilishiga asoslangan. Molibden, vol’fram, 
reniy  va  boshqa  metallar  eritmada  har  xil  sharoitda  kompleks  hosil 
qilish  jarayoni  o'rganildi.  Natijada  bu  metallarni  ishlab  chiqarish 
texnologiyasi,  analizi,  bir-biridan  ajratish  va  tozalash  usullari  ishlab 
chiqildi  va  “O'zbekiston  qiyin  eriydigan  va  o'tga  chidamii  metallar” 
kombinatida  joriy  qilindi. 
1974-yildan  boshlab  koordinatsion 
birikmalar kimyosining  yangi  istiqbollari,  ayniqsa,  o'ta toza  metallar 
olishda,  metallar  analizining  yangi  usullarini  yaratish,  biofaol 
kompleks  birikmalar  sintezi  qonuniyatlari  ochildi. 
Molibden,
321

---

vol’fram,  platina  va  boshqa  rangli 
metallar 
bilan  turli  organik 
Hgandlaming  kompleks  birikmalari  o'rganilib,  200  dan  ortiq  yangi 
koordinatsion  birikmalarning  kristall  tuzilishi  aniqlandi  va  olingan 
ma' Sumotlar Kembrij  xalqaro kristall strukturalar bankiga kiritildi.  Bu 
o 'z  navbatida  O'zbekiston  koordinatsion 
birikmalar  kimyosi 
maktabini dunyo miqyosida tan olingani  isboti hisoblanadi.  Akademik 
N.A.  Parpiev  rahbarligida  tuzilgan  ushbu  maktab  a’zolarining  ko'p 
yillik  mehnatlari  natijasida  koordinatsion  birikmalarning  nazariv  va 
amaliy  masalalari  yangi  misollarda  isbotlandi  va  rivojlantirildi. 
O'zbekistonda  birinchi  marta  1996-yilda  ustoz  rahbarligida  o'zbek 
tilida 
“Koordinatsion  birikmalar kimyosi”
 darsligi nashr etildi  va bu 
kitob Respublikamizning  barcha universitetlarida qo'ilanilmoqda.
Tayanch iboralar
Noorganik  kimyo.  Minerallar  kimyosi.  Kimyo  alfaviti.  Tartibli 
kristallanish  nazariyasi.  Termik  analiz.'  Pirometr.  Bertollidlar. 
Daltonidlar.  Intermetallidlar.  Koordinatsion  birikmalar  nazariyasi. 
Ichki  va tashqi  sferalar.  Koordinatsion  son.  Ligand.  Markaziy  atom. 
Kompleks  birikmalar  zaryadi.  Stereokimyo.  Verner-Miolati  qatori. 
Trans-ta  sir qonuni. Dinamik  muvozanat. Muvozanat konstantasi.
Nazorat savollari
1.  Kimyo  fanida  noorganik  va organik  kimyoga ajratish  qachon 
sodir  bo'idi? 
Noorganik  kimyo 
fanining  muhim  xususiyatlarini 
ayting.
2.  Noorganik  kimyo  tarixi  qaysi  davrdan  boshlanadi  ?  Uning 
o'ziga xos belgilarini izohiang.
3. В lomstrand-Yergensen zanj ir nazariyasini  sharhlang.
4.  A.  Vernerning  koordinatsion  birikmalar  tuzilish  nazariyasi 
kimyo fanining qaysi yutuqlari  asosida vujudga keldi ?
5.  Elektrolitik  dissotsilanish  nazariyasining  koordinatsion 
birikmalar kimyosida qo'llanilish xususiyatlarini tushuntiring.
6. Verner-Miolati qatori nimani anglatadi ?
7. Koordinatsion birikmalar qaysi belgilariga ko'ra gumhlanadi ?
322

---

8.  Markaziy  ion va kompleks hosil  qiluvchining  o’xshashligi  va 
farqini tushuntirib bering.
9. Markaziy ionning koordinatsion soni nimani anglatali ?
10. Ligand nima ? Uning koordinatsion hajmi-chi ?
11.  Stereokimyo  faniga  qachon  va  qaysi  olim  tomonidan  asos 
solindi ?
12. Rossiya  kimyogarlardan A.Vemer nazariyasini kim birinchi 
qabul qildi ?
13.  Koordinatsion  birikmalar  kimyosi  bilan  shug’ullangan 
o'zbek. olimlari kimlar va ular qanday yutuqiarga erishganlar ?
14.  Koordinatsion birikmalarning amaliy qo'llanilishiga misollar 
keltiring.