Tasseming bu modda bilan olib bor"" I eksperimental ishiari natijalari

analitika  (inglizcha  -   analitics, 
lotincha
  — 
analitica,
 
nemischa  -  analytic )
  deb,  ya’ni  bu  fanni  analitika  fanlari  (Analitical 
sciences) atamalaridek qo' Hash odat tusiga kirdi.
Demakki,  kimyo  fani  tarixi  bilan  qiziquvchi  olimlaming  (A 
Batalin.,  I.  Mittova,  Y.A.  Zolotov,  Vershinin,  T.N.  Niyazxonov), 
analitik  kimyoning  tarixiy 
davrlarga  bo'linish  tartibi,  birinchi 
navbatda,  fanning  o'z  xususiyatlari  -   xos  belgilariga  mos  ravishda 
belgilanadi.
Bizning 
fikrimizcha, 
fanning 
mazmunidan, 
o'ziga 
xos 
xususiyatlaridan  hamda  XX  asr  ikkinchi  qismi  va  XXI  asr  boshida 
rivojlanish  dinamikasidan  kelib  chiqqan  holda,  analitik  kimyo  fani 
tarixini  o'rganish  quyidagi  yo'nalishlarda  olib  borilishi  maqsadga 
muvofiq:
-alohida  analizusuliningyaratilishi  vaqo'llanilishi;
327

---

* alohida  analiz  obyektlarini  kimyoviy tahlil etish;
- alohida  mamlakatda analitik kimyo rivolanish xususiyatlari;
- yetakchi  analitik olimlar  hayoti, ijodi va inerosini  o'rganish;
- ilmiy jumallar  tahliliy  ishlanmalari -  obzorlami o'rganish.
Qayd  etish  lozimki,  kimyo tarixi  bo'yicha tadqiqotlarda analitik
kimyo  tarixi  chuqur va  tizimli  tarzda yoritilmagan.  Keyingi  yillarda 
bir  qator  chet  ellik  kimyogarlar  va  Rossiya  yetakchi  oiimlarining 
analitik  kimyo  tarixi  bo'yicha  kitoblari  nashr  etilgan  bo'lsada,  ular 
kimyo olamining keng qamrovli  va turdosh fanlar rivojlanish tarixiga 
payvasta  bo'lib  ketgan  bo’limi  -   analitik  kimyo  usullari,  obyektlari. 
ilmiy  maktablari  va  yetakchi  olimlari 
kesimida 
qomusiy 
asar 
yaratish  vazifasi  bajarilgan  deb  aytishga  imkon  bermaydi  va  o'z 
ijrochilarini kutmoqda.
10.3. Analitik kimyo faniga  asos solgan olimlar
Eng  qadimgi  analitik  usul  va  o'lchovlar  metallar  qotishmalari 
tarkibi,  ulaming zichligi  va hajmini  aniq topish  bilan 
bog’liq.  Ikkinchi o'rinni  suyuqiik  zichligini o'lchash- 
ga  mo'ljallangan 
areometrlar  egalladi.  Qadimgi 
analitik  usullardan  biri 
Arximedning
  (e.o.  287-212 
yy.) gidrostatik qonuniga, ya’ni, suyuqlikka botirilgan 
har  qanday jism  o'z  hajmiga  teng  suyuqlikni  siqib 
chiqarishiga  asoslangan.  Olim 
Sirakuza  hokimi
 
Gieronning
  oltin  tojini* tayyorlashda  zargar  ishchi 
qotishmaga  qancha  miqdorda  boshqa  metall  — 
kumush qo'shganini aniqlaydi.
Analitik  kimyo  fan  sifatida  shakllanishi  XVII  asr  o'rtalarida  R. 
Boyl  murakkab  moddalaming  kimyoviy jihatdan  parchalanmaydigan 
tarkibiy  qismi  bo'lgan  “kimyoviy  element”  va  “kimyoviy  analiz” 
tushunchalarini  fanga  kiritishidan  boshlanadi  (“Ximik-skeptik”  asari, 
1661  y.).  U  o'zigacha  ma'lum  bo'lgan  sifat  reaksiyalarini  tartibga 
soldi  (1654  y.),  o'zi  ham  bir nechta reaksiyalami  amaliy  qo'llashga 
tavsiya  qildi  va  eritmalarda  moddalarrti  aniqlash  usuli  -   “ho'l 
usuPga  asos soldi. R. Boyl  birinchi marta kislota va asosiami aniq- 
lashda  “indikator”  sifatida  ishlatiladigan  “lakmus”  va  o'simliklardan 
olinadigan  ba'zi  bo'yoqlardan  foydalandi,  xlorid  kislotani  aniqlash 
uchun AgN
0 3
, mis tuzlarini  aniqlash uchun ortiqcha miqdorda ammi-
328

---

ak ishlatish  (ammiakatlar hosil qilish)  yaxshi  miqdoriy natijalar beri- 
shini  ko'rsatdi.  R.  Boyl  o'zidan  ilgari  o'tgan  olimlar  kabi  eritmadagi 
temir  va  misni  farqlash  uchun  yong’oqning  oshlovchi  ekstraktidan 
foydalandi,  ammo  u  birinchi  bo'lib  eritmadagi  temir  miqdori  qancha 
ko'p  bo'lsa,  ekstrakt  rangi  ham  shuncha  to'q  bo'lishiga,  ya'ni 
eritmadagi  modda  miqdori  bilan  eritma  rangi  (analitik  signal) 
orasidagi  miqdoriy  bog’lanishga  e'tibor  berdi.  Miqdoriy  analizning 
rivojlanishi  asosida  J.J.  Dalton  kimyoda  atom  nazariyasini  uzil-kesil 
o'matdi.  Bu  nazariyaning  amaliyotga  kiritilishi  esa  o 'z  navbatida, 
miqdoriy  analizning  yangidan-yangi  usullarini  yaratish  va  qo'llash 
sohalarini kengaytirishda  umumlashtiruvchi asos bo'ldi.
Analitik kimyo rivojida Y.Y.  Berseliusning xizmati katta, u 45ta 
elementning atom og’irligini  o 'z davri uchun  yuqori aniqlikda  topdi, 
miqdoriy  analizning  yangi  usullarini  ishlab  chiqdi, jumladan,  platina 
rudalarini  va  oksidlarini  kaliy  gidrosulfat  yordamida  suyuqlantirib 
analiz;  qilishni  amaliyotga  kiritdi. 
1818-yilda 
2000ta  kimyoviy 
moddalar  tarkibini 
aniqladi.  1811-1830  yy.  organik  birikmalar 
tarkibini  elementar  analizi  usulini  ham  ishlab  chiqdi.  Keyinchalik  bu 
usulni  Y.  Libixning  (1803-1873  yy.),  shogirdlari  X.G.  Gmelin, 
Genrix6 Gyustav Roze va  E. Mitcherlix, F. Vyoler, K. Mosander kabi 
boshqa olimlar  takomillashtirdilar.
Kislorodli  yonish  nazariyasining  asoschisi 
A.A.  Lavuazye 
(1743-1794  yy.)  H
2
O,  P
2
O
5
,  CO
2
  va  boshqa  bir  qator  moddalaming 
miqdoriy  tarkibini  aniqladi,  organik  moddalarning  element  analizi 
asoslarini yaratdi.
Sifat  analizi  bo'yicha  asosiy  ishlar.
  Nemis  kimyogari  A.S. 
Marggraf  1747-yilda  lavlagi  sharbatidagi  qand  moddalar  kristallarini 
o'rganishda  birinchi  bo'lib  mikroskopni  qo'lladi,  1758-yilda  turli 
ishqoriy  metallar  rangsiz  alanganga  kiritilganda  kaliy  (binafsha)  va 
natriy (to'q sariq)  bo'yashini ko'rsatdi.
Sifat  analizining 
mikrokristalloskopik
  usuli 
XVIII  asrda
Rossiyada  М.  V.  Lomonosov  va  Т.  E.  Lovits  ilmiy  ishlari  asosida 
yaratildi.  1744-yilda  M.V.  Lomonosov  ilk  bor  sifat  analizida