Tasseming bu modda bilan olib bor"" I eksperimental ishiari natijalari

А . Vernerning koordinatsion birikmalar nazariyasi
Kompleks  birikmalming  tabiati  haqidagi  zamonaviy  tasavvur 
Syurix  universiteti  professori  shveytsariyalik 
Alfred  Vernerning
 
(1866-1919 
yy.) 
aql-zakovati 
mahsuli 
deb 
ta'kudlasak  adashmaymiz.  1893-yilda  26  voshli 
mutaxassis “Noorganik  kimyo” jumalining  3-sonida 
“Noorganik 
moddalar  tuzilishi  haqida”
  nomli 
maqolasida  o'z  nazariyasini  e'lon  qildi.  Bu  nazariya 
tez  orada noorganik kimyoda yetakchi  o'rin  egalladi 
va  valentlik  haqidagi  mukammal  ta'limot  sifatida 
qabul  qilindi.  O 'z  maqolasida  yosh  olim  kompleks 
birikmalarning  tuzilishi  haqida  original  g ’oyalar  va 
butunlay  yangi  tushunchalami  e'lon  qildi.  Bu 
nazariya  e'lon  qilinganda,  hali  J.  Tomson  elektron  haqida  (1896  y.) 
o'z  fikrlarini  bayon  qilmagan  va 
valentlikning  elektron  nazariyasi
 
ishlab  chiqilmagan  edi.  Olim  o'z  tadqiqotlarini  oddiy  kimyoviy 
reaksiyalar  natijalarni  muhokama  qilish  asosida  olib  bordi,  chunki 
uning 
ixtiyorida  zamonaviy 
tadqiqot  usullaridan 
foydalanish 
imkoniyati ham bo'lmagan edi.
To'rtlamchi 
aminlarni
  o'rgangan  yosh  olim 
“qo'shimcha
 
valentlik?
  haqidagi  tushunchaga  o 'z  e'tiborini  qaratib,  uni 
“kompleks
 
birikmalar
”ga  qo'llaydi.  U  1891-yilda  nashr  qilgan 
Moyillik  va
 
valentlik  nazariyasi  haqida’'1
  maqolasida 
moyillik
  atom  markazidan 
barcha  yo'nalishlar  bo'yicha  bir  tekis  tarqaladi  va  uning  geometrik 
shakli ma'lum  sondagi yo'nalishlar bo'lmasdan  sferik  sirt kabi fazoda 
bir  tekis  yo'nalgandir  deb  tasavvur  etadi.  Koordinatsion  birikmalar 
nazariyasi yaratilishida asosiy manbalari va turtki bergan fan yutuqlari 
quyidagilar hisoblanadi:
1. 
Organik 
kimyodagi 
stereokimyoviy 
tushunchalarning 
shakllanishi;
2.  S.  Arreniusning elektrolitik dissotsilanish  nazariyasi;
3.Moyillik va uning o'lchami haqidagi ta'limotning  rivojlanishi;
4. 
Co,  Pt,  Cr,  Ir,  Ni,  Cu,  Fe  va  boshqa  metallaming 
kompleks  birikmalari kimyosi  haqida juda katta hajmda ma'lumotlar 
to'planishi.
A.Vemerning koordinatsion nazariyasi uchta 
postulatdan
 iborat:
- 
ко 'pgina  elementlar  ikki xil  valentlik namoyon  qiladi:  asosiy
 
valentlik —  (a)  bu markaziy  ion  oksidlanish  darajasiga mos  keladi  va
 
q o 'shimcha valentlik -  (b) esa,  koordinatsion sonni anglatadi;
317

---

- 
har  qanday  element  kompleks  birikmalarda  ham  asosiy,  ham
 
qo 'shimcha valentligini to 'yintirishga intiladi;
-  markaziy  ionning  qo'shimcha  valentligi  fazoda  т а'lum
 
yo'nalishga  ega  va  uni  o'zgartirmaydi  (bu  tushuncha  kompleks
 
birikmalar stereokimyosiga asos b o 'Idi).
A.  Vemer  bu  asosiy  qoidalarga  tayanib  yuqoridagi  I-IV 
kompleks  birikmalar  borasidagi  eksperimental  natijalami  tahlil  qilib 
chiqdi.  СоС1з‘61чГНз  (I)  formula  bilan  ifodalangan  kompleks  zanjirli 
emas,  balki  aniqrog  ifodalangan  [Со(1ЧНз)б]С1з  birikmaning  (V) 
tuzilishi boshqacha, ya’ni 
oktaedrik
 ekanligini  isbotladi:
Bu  birikmadagi  kobaltning  asosiy  valentligi  va  oksidlanish 
darajasi 3  ga teng, qo'shimcha valentligi yoki 
koordinatsion soni
 (KS) 
6  ga  teng.  Ammiak  molekulalari  qo^shimcha  valentlik  hisobidan 
bog’langan va 
ichki koordinatsion sferada
 joylashgan.  Kobalt ioni olti 
ammiak 
molekulasi 
qurshovida 
bo'lib, 
СГ 
anionlari 
ichki 
koordinatsion  sferada joylasha  olmaydi  va  markaziy  atom  bilan  zaif 
bog’Ianib 
tashqi  sferani
  tashkil  etadi.  Shuning  uchun  ham  eritmada 
ular oson dissotsilanadi va Ag+ ionlari bilan birikib  darhol cho'kmaga 
tushadi.  [Co(NH3)sCl]Cl2  va  [Со(1ЧНз)4С12]С1  birikmalari  tegishli 
ravishda  Ag+  ioni  bilan  1:2  va  1:1  nisbatda  reaksiyaga  kirishib 
cho'kma  hosil  qilsa,  to'rtinchi  [Со(ЫНз)зС1з]  kompleks  birikma 
noelektrolit  bo'lib,  Cl"  anionlari  ichki  sferada  joylashgani  uchun 
eritmada  dissotsilanmaydi  va  cho'kmaga  ham  tushmaydi.  Bu  ilmiy 
faktlar  K.  Blomstrand  zanjir  nazariyasining  o'rinsiz  ekanligini  va  A. 
Vernerning koordinatsion nazariyasi to 'g ’riligini isbotladi.
Kompleks  birikmalarning  sinflanishida turli tamoyillar e'tiborga 
olingan bo'lib, ulardan asosiylarini  quyida keltiramiz.
Kompleks birikma zaryadiga ko'ra
:
NH3
NH3
V
318

---

1) 
Kation  kompleks  birikmaiarda
 musbat zaryadli  markaziy ion 
atrofida neytrai molekulalar ligand sifatida o'rin olgan:
[Zn(NH
3
)
4
]Ck -  tetraamminrux(JI) xloridi;
[Со(ННз)б]СЬ -  geksaamminkobalt(II) xloridi.
2) 
Anion  komplekslarda
  kompleks  hosil  qiluvchi  musbat 
oksidlanish  darajasiga  ega  bo'lib,  uning  atrofida  manfiy  zaryadli 
anionlar koordinatsion sfera hosil qiladi:
K.
2
[BeF
4
] -  kaliy tetraftoroberillat(II);
K
3
[Fe(CN)
6
] -  kaliy geksatsianoferrat(III);
Li[AlI Lt] -  litiy tetragidridoalyuminat(IH).
3) 
Neytrai  komplekslar
  neytrai  atom  atrofida  molekulalar 
koordinatsiyasi,  yoki  musbat  zaiyadli  markaziy  ion  atrofida  neytrai 
molekula va atsidoligandlar o'rin olganda hosil bo'ladi:
Ni(CO)4 -   nikel tetrakarbonili;
[Pt(NH3)
2
Cl2] -  dixlorodiamminplatina(II) (DDP).