Tasseming bu modda bilan olib bor"" I eksperimental ishiari natijalari

liotrop
  (yunoncha 
luo
 - 
eritaman
 va 
trope - o'zgartirish),
 ya'ni  biror 
xususiyatni  o'zgartirish  qatorlariga joylashtirish mumkin:
Li+, Na+,  K+, R b+,  Cs+; 
Mg2+,  Cai+,  Sr2*, Ba2+;  F~,  СГ,  B r ,   Г  
ionlaming  liotrop  qatordagi  o'm i  muhitning  pH  qiymati,  tuz 
konsentratsiyasi  va 
haroratga  bog’liq  ravishda  o'zgarishi  ham 
mumkin.
Ichiladigan  suvni  tozalash  uchun  koUoidiaming 
o'zaro
 
koagullcmish
  hodisasidan  foydalaniladi.  Suvdagi  organik  moddalar 
odatda,  manfiy  zaryadli  bo'ladi.  Suvga  xlor  qo'shilib,  suvdagi
452

---

bakteriyalar o'ldirilgandan keyin  suvga oz  miqdorda aiyuminiy  sulfat 
qo'shiladi.  Bu  tuz  suvda  gidrolizlanadi  va  hosil  bo'lgan  А1(ОН)з 
musbat  zaryadli  kolloid  zarrachasi  suvdagi  organik  moddalaming 
manfiy zaryadli kolloidlarim koagulyatsiyalab cho'kmaga tushiradi va 
natijada suv tiniqlashadi.
Kolloidlaming  harorat  ta'sirida  koagulyatsiyalanishi.
  Kolloid 
eritmalar  isitilsa,  ba'zan  tez  koagulyatsiyalanadi,  ba'zan  esa  isitish 
kam  ta'sir  qiladi.  Umuman  kolloidlar  qaynatilganda  zolning  zaiyadi 
kamayadi,  eritmadagi  zarrachalar  va  ionlar  o'rtasidagi  muvozanat 
buziladi:  eritma  isitilganda  kolloid  zarrachalar  ionlami  kam
adsorbilaydi;  natijada  ulaming  zaryadi  kamayib,  o'zaro  to'qnashuv 
naijasida koagulyatsiyalanadi.
Kolloid-dispers  sistemalar  barqarorligi  shart-sharoitlari
Dispers fazaning zairachalari og’irlik kuchi ta'siri ostida  sezilarli 
darajada  cho'kmasa  sedimentatsion  barqaror  sistemalar  deyiladi. 
Dispers  sistemaning  sedimentatsion  barqarorligi 
dispers  faza 
zarrachalarining 
og’irlik 
kuchiga  bardosh 
berish 
qobiliyatini 
ko'rsatadi. 
Sedimentatsion 
barqarorlik  diffuziyaga  va  Broun 
harakatiga bog’liq bo'ladi.
Shunday  qilib,  kolloid  sistemalarining  barqarorligi  ulaming 
molekulyar-kinetik  xossalariga  va  disperslik  darajasi  qiymatiga 
bog’liq  bo'ladi.  Koagulyatsiyaga  uchragan  sistemada  dispers  faza 
zarrachalari  idish tubiga  cho'kishi yoki  emulsiya  suyuq  qavat holida 
ajralib qolishi mumkin.
D.I.  Mendeleyev  nomidagi  RKTU  (ilgari 
MKTI) 
kolloid  kimyo  kafedrasi  mudiri 
Nikolay
 
Petrovich 
Peskov
 
(1880-1940 
yy.) 
dispers 
sistemalarda 
agregat
  va 
kinetik
  barqarorlik 
hodisaiarini  tadqiq  etgan.  Uning  fikricha,  dispers 
sistemalaming 
agregativ 
barqarorligi 
dispers 
sistemaning  o'ziga xos disperslik darajasini  saqiash, 
koagulyatsiyaga qarshi bardosh berish qobiliyatidir.
Agregativ barqarorlikning sabablari  ikkita:
- 
kolloid zarrachalar bir xil zaryadga ega bo ladi.
-  kolloid  zarrachani  erituvchining  molekulalari  qurshab  olib,
 
zarracha atrofida solvat qobiqlar hosil qiladi.
453

---

Professor  N.P.  Peskov  liofob  zollami  koagulyantlar  ta'siri 
ostida  barqarorlashtirish  mexanizmini  tushuntirdi;  kolloid  zarracha- 
larning erish 
(disso-lyutsiya)
  tezligini  hisoblash  tenglamasini yaratdi; 
192.3-yilda 
bar o f orez,
  1928-yilda 
xemotaksis
  va  1924-yiida 
majburiy
 
sinerezis
 hodisalarini kashf etdi;  liofob zollaming kinetik va  agregativ 
barqarorligiga  ta'sir  etuvchi  omillami  o'rgandi;  jelatina  va  agar- 
agaming 
qovushoqlik
  qiymatlarini  aniqladi,  1932-yilda 
“Kolloid
 
kimyo fanining fizik-kimyoviy asoslari”
  darsligini  chop etdi  va  kitob 
kolloid 
kimyo 
bo'yicha 
ko'p 
tadqiqotchilaming 
kundalik 
foydalanadigan  ishchi qo'lianmasiga  aylandi.
1968-yilda fransuz kimyogari  Mishin  kondensatsion  barqarorlik 
tushunchasini  kiritdi.  Bu  atama  dispers 
sistema  zarrachalarining 
solishtirma sirt qiymatlarini saqlab turish  qobiliyatini ko'rsatadi.
15.5. 
Kolloid kimyoning  X X I  asrda rivojlanish istiqbollari
Kolloid  kimyo  fanining 
XXI  asrda  rivojlanish  yo'nalishlari 
zamonaviy  texnologiyalar  va  atrof-muhitni  himoyalash  talablariga 
mos holda amalga oshadi.
Ma'lumki,  kolloid  kimyo  jarayoniaridan  ko’plab  sanoat 
tarmoqlarida,  ayniqsa  oziq-ovqat,  dori-darmonlar,  to'qimachilik, 
sun'iy  tolalar,  plastmassalar  va  kompozitsion  materialar,  portlovchi 
moddalar,  neft  qazib chiqarish uskunalarida bentonitli qorishmalarda, 
turli  xif  shishalar,  sementlar  va  lak-be'yoqlar  olishda  keng 
foydalaniladi.  Kolloid  kimyo  obyektlari 
kimyoviy  texnologiya 
jarayonlari: 
xomashyo  va  oraliq  mahsulotlami  maydalash. 
tog’
jinslarini  flotatsiya  usulida  boyitish,  fraksiyalarga  ajratish,  tindirish, 
filtrlash,  kondensatlash, 
kristallash  va  umuman  yangi  fazalaming 
hosil  bo'lishi jarayonlaridagi  dispers zarrachalar sirtining  hc'ilanishi, 
adsorbilanishi,  sedimentatsiyaga.  uchrashi  kabi  hodisaiar  bilan 
chambarchas  bog’liq.
Kolloid kimyo  biologik  sistemalar uchun  ham katta ahamiyatga 
ega.  Barcha  tirik  organizmlaming,  to'qimalar  va  hujayralarning 
asosini  tashkil  etuvchi  oqsil,  nuklein  kislotalar,  kraxmal,  glikogen, 
sellvuloza  kabi  moddalar  kolloid  sistemalar  hoiida  bo'ladi.  Kolloid 
kimyoning amaliy ahamiyatga ega obyektlaridan  biri —  suspenziyalar 
ham  tabiatda  keng  tarqalgan.  Ma'lumki,  gil.  tuproq,  qumlar  suvda 
juda  kam  eriydi,  lekin  suv  bilan  aralashtirish  natijasida  suspenziyalar
454

---

hosil qiladi.  O'rta Osiyo daryolarining ko'pchiligida loyqa suv  oqadi, 
ulami  ichimlik  suv  sifatida  ishlatishdan  aw al  koagulyantlar 
yordamida tozalanadi.  Tuproqning  agromeliorativ  holatini  yaxshilash 
va dehqonchilikda o'simliklarni tezkor rivojlantiruvchi,  har xil zarar- 
kunanda hasharotlardan  va begona  o ’tlardan  himoyalovchi  vositalar 
ham asosan suspenziya va aerozollar holatida qo'llaniladi.
Juda  ko'p  bo'yoqlar  (tabiiy  va  sintetik  pigmentlar)  suvda 
deyarli  erimaydi,  lekin  suv  bilan  suspenziyalar hosil qilishi hisobidan 
turli  dekorativ  va  bezak  berish  jarayonlarida  qo'llash  imkoni  paydo 
bo'ladi.  Farmatsevtika  sanoatida  ham  xomashyo,  yarim  mahsulotlar 
va tayyor dorivor preparatlar  hir qator kolloid  kimyo jarayonlaridan 
o'tadilar  va  turli  surkov  moyiari,  malhamlar,  kremlar,  gellar  va 
dorivor  tabletkalarni  tayyorlashda 
muhim  rol  o'ynaydi.  Sement, 
chinni  va  bo'yoqlaming  sifati  ulaming  disperslik  darajasiga,  dispers 
fazaning  suv  bilan  o'zaro  ta'sirlashishiga  va  boshqa  omillarga 
bevosita  bog’liq.  Sun'iy charm,  turli  qog’oz  mahsulotlari,  gazlama- 
lami  oqartirish  va  gul  bosish,  sun'iy  ipak  olish,  uzoq  saqlanuvchi 
oziq-ovqat  mahsulotlari va  shirinliklar  ishlab  chiqarishda,  sun'iy  va 
tabiiy  yuqori  moiekulyar  moddalardan  har  xil  o'rovchi  materiallar 
ishlab  chiqarish jarayonlarida  ham  kolloid  kimyo  fanining  qonun- 
lariga  asoslanadi.  Misol  tariqasida,  bugungi kunda  sog’lom turmush 
tarzini  kafolatlovchi 
"Mikrogidrin ”
  preparati  nanokolloid holatidagi 
kremnezemning 
inson  organizmidagi 
suvni  universal  sog’lom- 
lasbtiruvchi  vositaga  aylantirib  berishi  maxsus  adabiyotlarda  keng 
reklama qilinmoqda.
Patrik  Flanagan -
  tibbiyot  fanlari  doktori,  inuqobil 
tibbiyot  va  biofizika  sohalari  bo'yicha  200  dan  ortiq 
ixtirolar  muallifi,  “Mikrogidrin”  preparatini  yaratgani 
va  uni  qo'llashdan  olgan  ijobiy  natijalari  uchun  1994 
yilda  kolloid  kimyo  yo'nalishida  Nobel  mukofotiga 
tavsiya qilingan.
455

---