Tashqi iqtisodiy faoliyatda marketing

---

TASHQI IQTISODIY FAOLIYATDA MARKETING 
1.Tashqi iqtisodiy faoliyatda marketing: asosiy holatlar.
2.Marketing tushunchasi va mohiyati.
3.Xalqaro marketing tadqiqotlarini o‘tkazishning o‘ziga xos jihatlari.
Dunyo yanada integratsiyalashgan tizimga aylanib, turli xil davlat 
strukturalarining 
siyosiy 
integratsiyasi 
intensivlik 
bo‘yicha 
iqtisodiy 
integratsiyadan ortda bormoqda.
Hozirgi kunda jahon hamjamiyati uchun xalqaro iqtisodiy munosabatlarning 
xalqaro mehnat taqsimoti asosida rivojlanish jarayoni juda xos bo‘lib, ayrim 
mamlakatlar yoki mamlakatlar guruhlari o‘rtasida ob'ektiv, barqaror tijorat 
munosabatlarini aks ettiradi. Rivojlanib borayotgan jahon hamjamiyati iqtisodiy 
jarayonlarni 
baynalminallashtirish 
tendensiyasini 
kuchaytiradi, 
ishlab 
chiqarishning xalqaro ixtisoslashuvi va kooperatsiyasiga ko‘maklashadi, savdo va 
ilmiy-tadqiqot, konstruktorlik ishlari bilan almashinishga xizmat qiladi. Bu jarayon 
sotuv bozorini kengaytirishning barcha omillarini hisobga olish, xalqaro tijorat-
xo‘jalik aloqalarining barcha zamonaviy shakllarini rivojlantirishni talab qiladi.
Tashqi iqtisodiy aloqalarning kengayishi eksport va importda, xalqaro 
auksion va savdolarda, chet el korxonalariga kiritiluvchi investitsiyalarda va 
nihoyat tovar va xizmatlar jahon bozorida namoyon bo‘lib, ko‘plab mamlakatlarda 
faoliyat ko‘rsatuvchi hamda chet eldagi ishlab chiqarish va sotuv bo‘linmalaridan 
foydalanuvchi transmilliy korporatsiyalar amalda butun jahon uchun ishlaydi. 
Bularning barchasi tovar va xizmatlarni mamlakat hududidan tashqarida sotish 
bo‘yicha maxsus tadbirlar majmuasi - xalqaro marketing zaruratini yuzaga 
keltiradi. Bu yerda gap xalqaro firmalar haqida boradi. Bu firmalarning ishlab 
chiqarish va tijorat faoliyati xorijiy mamlakatlarda ham tarqaladi hamda ular 
sho‘ba korxonalarning mavjudligi, texnologik kooperatsiya va ixtisoslashuv, 
resurslar bazasining umumiyligi, boshqaruv va nazoratning markazlashuvi bilan 
tavsiflanadi.

---

Ushbu vazifani muvaffaqiyatli hal qilish uchun xalqaro marketing usullaridan 
– ishlab chiqarishni tashkil etish va tovar mahsulotlarini sotish kompleks tizimi, 
xalqaro 
bozor 
tadqiqotlari 
va 
prognozlash 
asosida 
muayyan 
xorijiy 
iste'molchilarning talab va ehtiyojlari, hohish-istaklari va odatlarini qondirish 
uchun xizmat ko‘rsatishdan unumli foydalanish zarur.
O‘zbekistonda bozor munoasabatlarining rivojlanishi va u bilan bog‘liq 
bo‘lgan ko‘plab korxonalar iqtisodiy faoliyatidagi o‘zgarishlar tobora o‘z 
mahsulotlarini eksport qilishga yo‘naltiradi, shuningdek, boshqa mamlakatlardan 
tovarlarni import qilishga ixtisoslashgan savdo tashkilolarining paydo bo‘lishi, 
mamlakatimizdagi xo‘jalik strukturalarining xalqaro mehnat taqsimotiga jalb 
etilishi – bularning barchasi, ayniqsa, korxona, tashkilot, bank va sug‘urta 
kompaniyalarining 
ishlab 
chiqarish, 
sotuv 
va 
boshqaruv 
faoliyatini 
muvofiqlashtirish sohasida xalqaro marketing funksiyalari va usullarini yaxshi 
bilishni talab qiladi.
Xalqaro marketing tushunchasi va mohiyati. Tashqi iqtisodiy faoliyatda 
marketing tamoyillari va usullaridan foydalanish tobora dolzarb ahamiyat kasb etib 
bormoqda. Chet el mamlakatlarida marketing sohasidagi tashqi iqtisodiy faoliyat 
xalqaro marketing nomini olgan. Uning yuzaga kelishiga o‘tgan asrning 60-
yillarida xalqaro mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish sharoitlarining jadallashuvi va 
turli mamlakatlarda tovar iste'mol qilishning chuqurlashuv jarayoni asosiy sabab 
bo‘ldi. Xalqaro marketing sohasida yevropa marketing jamiyati (yeSOMAR), 
Xalqaro marketing federatsiyasi (IFM), shuningdek, ko‘pchilikka ma'lum bo‘lgan 
Amerika marketing assotsiatsiyasi (American Marketing Association –AMA) kabi 
xalqaro tashkilotlar faoliyat ko‘rsatmoqda. 
Xalqaro marketing ko‘pincha mamlakatlar chegarasidan tashqaridagi tovar 
va xizmatlar marketingi yoki mahsulot va xizmatlarni ikki yoki undan ortiq 
mamlakatda ishlab chiqaruvchi va taqsimlovchi xalqaro kompaniya tomonidan 
amalga oshiriluvchi 
marketing 
sifatida ta'riflanadi. 
Xalqaro 
marketing 
konsepsiyasining mazmuni va uning rivojlanish yo‘nalishlari tovar va xizmatlar 
jahon bozori bilan aloqasi xarakteri va kengligiga bog‘liq bo‘ladi.

---

Bu aloqalarni quyidagilar yordamida tavsiflash mumkin:
1. Korxona mahsulot eksportchisi ham, importchisi ham bo‘lmaydi va xalqaro 
mehnat taqsimotining boshqa hyech qanday shakllarida ishtirok etmaydi.
2. Korxona vaqti-vaqti bilan tayyor mahsulotlarni eksport qiladi hamda chet 
eldan tovar va xizmatlarni import qiladi.
3. Korxona xalqaro mehnat taqsimotida import materiallar yoki tarkibiy 
qismlar, nou-xauni iste'mol qilish orqali ishtirok etadi yoki aksincha, u yetkazib 
beruvchi material va yarim tayor mahsulotlar yakuniy mahsulot tarkibida eksport 
qilinadi.
4. Korxona shartnomaviy ishlab chiqarish yoki qo‘shma korxona shaklida 
xalqaro sanoat va ilmiy-texnik hamkorliklarda ishtirok etadi.
Korxonalarning xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etishiga quyidagilar 
sabab bo‘ladi:
mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan to‘laroqfoydalanishga intilish;
eksport hisobiga ishlab chiqarish apparatini modernizatsiyalash uchun o‘z 
moliyaviy ahvolini yaxshilash;
mamlakat ichkarisida eksortchi sifatida mashhur bo‘lishga intilish;
mamlakatda raqobatchilik ustunligiga ega bo‘lishni ta'minlash;
chet el valyutasini olish imkoniyati;
xorijiy bozorlarda aylanmalarning rentabelligi yuqori bo‘lishini ta'minlash;
chet eldan qimmatli nou-xaularni olish. 
Xorijiy bozorga chiqish yoki chiqmaslik uchun o‘z motivlarini aniqlash 
korxona uchun muhim ahamiyat kasb etib, jiddiy marketing ishlarini boshlashga 
turtki vazifasini bajarishi mumkin. Bundan tashqari, motivlar ro‘yxatini ishlab 
chiqish va taqsimlash korxonaning xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etish 
shakllari va muayyan maqsadlarini aniqlashga imkon beradi.
Shu tariqa, milliy kompaniyalarni xalqaro biznesni amalga oshirish, xalqaro 
marketing faoliyatiga kirishishga chorlovchi uchta asosiy jihatni ajratib ko‘rsatish 
mumkin: 

sotuvni kengaytirish; 

---


resurslarni sotib olish;

ta'minot manbalarini diversifikatsiyalash.
Xalqaro sotuv milliy kompaniyalarning xalqaro marketing faoliyatida ishtirok 
etishining asosiy motivi hisoblanadi. Biroq xalqaro marketing faoliyati faqatgina 
kompaniyalarning 
milliy 
sotuv 
bozorlarini 
kengaytirishga 
qaratilgan 
hattiharakatlaridan iborat emas. Jahon iqtisodiyoti uchun ishlab chiqarishni 
baynalminallashtirish va buning natijasida marketingni bayonalminallashtirish ham 
xarakterlidir. Baynalminallashtirish bosqichlarini quyidagi ko‘rinishda aks ettirish 
mumkin:
1-bosqich. Mahalliy rivojlanish bosqichi – mahalliy ishlab chiqarish bilan 
tavsiflanadi.
2-bosqich. Baynalminallashtirishning boshlang‘ich bosqichi chet ellik diler va 
agentlar bilan hamkorlikni boshlashdan avval chet el mamlakatalri bilan 
aloqalarning mavjudligi bilan ajralib turadi.
3-bosqich. Ushbu bosqich chet elda ishlab chiqarish korxonalari tuzishdan 
avval chet ellik kontragentlar bilan turli xil shartnomalarning mavjudligi bilan 
tavsiflanadi.
4-bosqich. O‘sish bosqichi chet elda 6 tadan ortiq bo‘lmagan mamlakatlarda 
joylashgan ishlab chiqarish korxonalarining mavjud bo‘lishini nazarja tutadi.
5-bosqich. Baynalminallashtirishning ko‘p millatli bosqichi 6 dan ortiq 
mamlakatlarda ishlab chiqarish korxonalarini tashkil qilishni ko‘zda tutadi (mazkur 
bosqich transmilliy korporatsiyalar uchun xosdir). 
Hozirgi kunda fan-texnika taraqqiyoti bilan bog‘liq tovar va xizmatlarning 
jahon xarakteri ko‘zga tashlanib turibdi. Biroq axborot texnologiyalari va 
telekommunikatsiya vositalarining rivojlanishi bilan deyarli barcha bozorlar global 
bozorga aylanmoqda. Mamlakatlar o‘z hududlari bilan cheklanib qolmay, 
birgalikda jahon bozori segmentlarini tashkil etmoqda. Iqtisodiy agentlar endi faqat 
sotuvchi, xaridor yoki savdo vositachisi sifatidagina ishtirok eta olmaydilar. O‘zaro 
aloqalar omili xalqaro marketingning muhim jihatlaridan biriga aylanib bormoqda. 
«Ichki» (mamlakatning ichki bozorida faoliyat ko‘rsatuvchi) va xalqaro marketing 

---

o‘rtasida katta farq mavjud emas. Ikkala holda ham marketing faoliyatining bir xil 
tamoyillari qo‘llanadi. Shu bilan birga, tashqi bozorlarning faoliyat ko‘rsatishi va 
ularda ishlar sharoitlari yuzaga keltiruvchi o‘ziga xos xususiyatlar xalqaro 
marketingga alohida e'tiborga olish zarur bo‘lgan jihatlarni baxsh etadi. 
Xalqaro bozorda korxonaning marketing faoliyati markazida quyidagi 
vazifalarni hal qilishga imkon beruvchi boshqaruv qarorlarini tayyorlash va qabul 
qilish turadi: Xalqaro bozorga chiqish kerakmi? Bunda qanday maqsadlarni 
belgilash lozim? Korxona oldida qanday istiqbollar ochilishi va qanday xavf-
xatarlar yuzaga kelishi mumkin? Mamlakatning qaysi bozoriga chiqish lozim? Bu 
bozorda iste'molchilarga ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni taklif qilish lozimmi 
yoki yangi tovarlarnimi? Tanlangan bozorga qanday kirib borish, iste'molchilarni 
qanday topish va ularga o‘z mahsulotini qay tariqa taklif qilish kerak? Bozorga 
importchi yoki eksportchi sifatida mustaqil chiqish kerakmi yoki boshqa tajribali 
hamkor bilan birgalikdami? Tanlangan bozorga tayyor mahsulot yetkazish kerakmi 
yoki yarim tayyor mahsulotlarmi? Tanlangan bozorda qo‘yilgan maqsadlarga 
erishish uchun qanday marketing chora-tadbirlari majmuasi dasturini ishlab chiqish 
zarur? Boshqacha qilib aytganda, xalqaro bozorga chiqishdan avval korxona 
o‘zining xalqaro marketing konsepsiyasining hyech bo‘lmasa umumiy qoidalarini 
ishlab chiqishi lozim.
Xalqaro marketing muhiti O‘z mahsulotlarini chet elda sotish uchun firma 
xalqaro marketing muhiti xususiyatlarini aniqlab olishi lozim. Eng muhim 
o‘zgarishlar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:

jahon iqtisodiyotining baynalminallashuvi – xalqaro savdoning jadal 
suratlar bilan o‘sishi, chet elda kapital joylashtirishning o‘sishi;

xalqaro moliya tizimining shakllanishi; 

turli mamlakatlarda talab shartlari va iste'mol xususiyatlarini tenglashtirish 
tendensiyasining o‘sishi;

jahon bozorlarida raqobatning kuchayishi; xaridorlarning mamlakatga 
import qilinuvchi tovarlarning sifati, dizayni, yangiligi va boshqa ko‘rsatkichlariga 

---

bo‘lgan talabining o‘sishi sababli tashqi bozorga yetkazib beriluvchi tovarlar 
sifatida sezilarli o‘zgarishlarning yuz berishi;

XXR, MDH, Arab mamlakatlari va boshqa mamlakatlarning yirik 
bozorlariga asta-sekinlik bilan kirib borish.
Xalqaro marketing muhitini o‘rganish xalqaro savdo va kooperatsiya tizimi, 
iqtisodiy, siyosiy-huquqiy va madaniy muhit, tovar va xizmatlar xalqaro bozorini 
o‘rganish, xalqaro raqobat va xalqaro marketingni tashkil etish bilan bog‘liq 
masalalarni hal qilishni o‘z ichiga kiritadi. Xalqaro savdo tizimi dunyoning barcha 
mamlakatlari tashqi savdosi yig‘indisini aks ettiradi – u mamlakatlar o‘rtasidagi 
savdo bo‘lib, tovar va xizmatlar importi va eksportidan iborat bo‘ladi. 
Mamlakatning tashqi savdosini davlat tartibga solib boradi. Bunda har bir 
mamlakat o‘ziga xos tashqi savdo siyosatini yuritadi. Buning uchun tarifli va 
notarif tartibga solish vositalaridan foydalaniladi. Masalan, import 7 boji muayyan 
mamlakatga nisbatan qaysi tarif qo‘llanishiga (masalan, Kanadada AQSh bilan 
savdoda maxsus tariflarning olti xil turi mavjud) bog‘liq bo‘ladi. Boshqa 
mamlakatlarda mahsulotni sotishni tashkil etishda firma turli xil cheklovlarga duch 
kelishi mumkinligi sababli xalqaro marketing muhitini sinchiklab o‘rganish zarur.
Davlatning tashqi savdo strategiyasining to‘rt turini ajratib ko‘rsatish 
mumkin:
izolyasiya strategiyasi (siyosiy va mafkuraviy qoida-jihatlarga asoslanadi); 
proteksionizm strategiyasi (o‘z tovar va xizmatlar bozorini himoya qilishga 
asoslanadi); 
erkin savdo strategiyasi (tashqi savdo faoliyatini erkinlashtirishga 
asoslanadi);
defitsitli bozorni himoya qilish yoki «teskari proteksionizm» strategiyasi 
(defitsit bozorni to‘ldirishga asoslanadi). 
Davlatning tashqi savdo siyosati siyosiy, iqtisodiy, tarixiy, jug‘rofiy, 
madaniy va boshqa xususiyatlarga bog‘liq bo‘ladi. 

---

Nazorat uchun savollar: 
1.Tashqi iqtisodiy faoliyatda marketing: asosiy holatlar?
2.Marketing tushunchasi va mohiyati?
3.Xalqaro marketing tadqiqotlarini o‘tkazishning o‘ziga xos jihatlari?
4.Tovar va xizmatlarning jahon bozorida raqobat?
5.Tashqi iqtisodiy faoliyat strategiyasi? 
6. Xalqaro marketing rivojlantirish yo‘nalishlari?