Tashmatov Shuhrul 11 itini не t Icli

Tomas Godskin. O'tgan asrlarda ilmiy axborot va publitsistika janr sifatida hali bir-biridan ajralmagan edi. T.Godskin asarlarida shu ilmiy izlanishlaming bizning tafakkurimizga ko'ra belgilarini topamiz. Awalo, bu qo'yilgan masalaga yaqindan taalluqlidir.

1827-yilda T.Godskin «Taniqli siyosiy iqtisod» nomli kitobini e’lon qildi, lekin uning asosiy g'oyalari awalroq 1825-yilda «Kapitalning daf qffishiga qarshi mehnatni himoyalash» asarida bayon etilgan edi.

Dastlabki nazariyalarida olim kapital ishlab chiqarishdan tashqarida degan fikrni bildirib, o‘z zamondosh iqtisodchi olimlariga qarshi chiqdi. Uning fikricha, aylanma kapital umuman yig'ilgan zaxiralar emas, masalan, ishchilar nowoyxonada non yopishadi, boshqa ishchilar esa uni sotib olishadi. Demak, aylanma kapital zaxira «yig'ilma» emas, balki «mavjud» mehnatdir.

T.Godskin asosiy kapitalni to'plangan mehnat deb biladi, lekin ishchilarsiz hech qanday mashina hech narsa ishlab chiqara olmaydi.

Bundan shunday xulosa chiqadiki, foyda o'tgan mehnat hisobiga emas, balki kundalik mehnat tufayli yuzaga keladi. Lekin asosiy kapital o‘z egasi uchun mehnatdan ustunlik qilish vositasi hisoblanadi. Yuqorida aytilganlarning barchasidan T.Godskinmng ikkinchi tezisi kelib chiqadi: kapitalist tomonidan o'zlashtirib olingan foyda ishchilaming mehnatdan oladigan to^:liq mahsulot hnquqini buzish demakdir. Bu zo‘ravonlik kapitalistlar tomonidan mehnatning bo'ysundirilishi bo‘lsa, ulaming hokimiyati ishchi mahsulotni o'zlashtiiadi. T.Godskinning aytishicha, jamiyatdagi barcha jamg'arma kapitalistlar tomonidan amalga oshiriladi. Lekin mahsulotni ishlab chiqarishga ketadigan xaxajatlami va kapitalistga foyda ko'rinishida tegadigan mahsulotni ham faqat ishchi ishlab chiqaradi. Foyda ko‘p bo'lgan sari ish haqi kam bo‘lishmi ko‘rsatib o‘tadi. «Haqiqiy adolatni tiklashning bixdan-bir vositasi yoki chorasi ishchilami kasaba uyushmalariga birlashtmshdiiv, - deb hisoblaydi olim.

J.Grey yoshlik yillaridanoq R.Ouen pamfletlarini o‘qib, ularni targ^£ibot qHdi. 1825-yilda u o'zining «Inson baxti haqida ma’ruzalar» kitobini nashr qildirdi. XIX asming 20-30-yillarida ingliz ishchilarining sevimli kitobi bo'lgan bu asar R.Ouen ta’siri ostida yozilgan edi. J.Greyning fikricha, jamiyat uch kategoriyadagi kishilarga bo'linadi; birmchisi ishchilar, ular barcha moddiy boyliklami yaratuvchilardir. Ikkinchisi shifokor, o'qituvchi va boshqalardir. Uchinchisi esa «mustaqil smflar»dir. «Bu mustaqil sinflami tashk.il qiluvchi kishilar ikkixil holatga bogliqdir. Birinchidan, atrofdagilarningmehnatsevarligiga, ikkinchidan nohaqlikning mavjudligiga. Bu esa ular ustidan hukmronlik qilish imkoniyatini beradi

Oiimning fikricha, jamiyatning aso&ini ayirboshlash munosabatlari tashkil qiladi. Kishilar orasidagi boshqa barcha munosabatlar esa mana shu munosabatlar ustiga quriladi. Qashshoqhkning bosh sababchisi esa raqobatdir. 1831-yilda J.Greyning «Ijtimoiy tartib», «Ayirboshlash asoslari haqida harakat» nomli asarlari e’lon qilindi. Bu asarlar siyosiy iqtisodga oid asarlar hisoblanib, unda ishlab chiqarish, taqsimot, aholi nufusi, soliq va soliqqa tortish muammolari, shuningdek jamiyatda ayirboshlash tartibini qayta tashkil etish ko‘rsatiladi.

Umummilliy savdo palatasi tashkil etilib, u barcha tarmoqlar - dehqonchilik, sanoat va savdo ishlari boshqaruvini tashkil etadi. Yer va kapital egalari o‘z muUdarini mazkur boshqaruv apparatiga bir yilcha awaldan belgilangan mukofot hisobiga topshirib, o‘zlarmi turli tavakkaUardan xalos qiladilar, Barcha xo*jalik ishlariga rah- barlikni palata topshirig'iga ko‘ra amaldorlar yoki ziyolilar olib bora- diJar. Sanoat va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari milliy savdo omborlarida saqlanib, o'sha yerdan savdo do'konlariga sotuvga chiqariladi.