Fransiyada buijua inqilobidan keyin kapitalizm yana tez rivojlandi. Jamiyat oldida doimiy ravishda ko'ndalang bo‘lib qolgan yangi savollarga fransuz mutafakkiri Sen-Simon birinchi bo‘lib javob berishga urindi,
Anri Klod de Rebrua Sen-Simon(1760-1825) Fransiya xayoliy sotsializmining namoyandasi bo‘lib, 1789-1794-yillardagi fransuz inqilobi bilan zamondosh edi.
U aristokratlar oilasidan kelib chiqqan bo lib, quyidagi mashhur asarlaming muallffidir: «Sanoat sistemasi haqida», «Inson haqidagi fan ocherklari», «Sanoat yobi siyosiy, ma’naviy va. falsafiy mulohaza- lar», «Yangi xristianlik» va boshqalar.
Sen-Simon maxsus iqtisodiy tadqiqotlami amalga oshirib, asosiy e’tibomi ijtimoiy muammolarga qaratdi. U yaxshi jamiyat to'g'risidagi umidini aql-idrokka, ma’rifatga bog‘ladi; u insonning aql-idrokmi tarixiy jarayorming to‘la hokimi va rahbari sifatida bildi, jamiyatni yaxshi tarzda qayta qurish yo'llarini tashviqot qilishni esa o‘z ta’limoti amalga oshirilishimng bosh vositasi deb hisobladi.
Fransuz ma’rifatparvarlaridan farq qilib, Sen-Simon ishlab chiqarishdagi inson faoliyati, mulkchilik shakllari kabi iqtisodiy omil- larga katta baho berdi. U «Ilk davr», «Qulchilik», «0‘rta asrlar», «Hozirgi davr» va «Oltin alohida ajratib, ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya-
lami ko'rsatib o‘tdi.
«Hozirgi davr» (ya’ni XIX asrning ikkinchi yarmi) o'tish davri deb belgilanib: «...bu davrda, — deb yozadi Sea-Simon, — olimlar, tadbirkorlar va ishchilardan iborat sanoatchilar shakllanadi, ular qirol hukumati bilan birgalikda odil jamiyatni baipo etishlari kerak, bu esa o‘z navbatida, «Oltin asr»ga kirib kelislxni ta’minlaydi.»
Sen-Simon o'zining tarixiy konsepsiyasidan kelib chiqib, hozirgi davmi o'rganib borish. uchun o‘tgan davrga nazar tashlash kerakligini aytib: «Har bir alohida olingan davr mulohazasida juda yuzaki, hatto notd'gri xulosalami beradi, so" nib borayofgan o‘tmish qoldiqlari tug'ilib kelayotgan kelajak bilan qorishtirib yuboriladi», - deb ko'rsatadi.
Tarixiyligiga qaramay, Sen~Simonning jamiyatning rivojlanish konsepsiyasi idealistik edi, chunki uning asosini fan taraqqiyoti, ong va g'oyalar ravnaqi tashkil etardi.
Lekin uning idealistik tarixiy konsepsiyasida ayrim materialistik fikrlar ham yo‘q emas. Jumladan, Sen-Simon shaharlar, sanoat va savdoning rivojlanishi burjuaziyanimg shakllanishiga sabab bo‘lganligini, iqtisodiy holat esa, mulkchilikka tobe bo'lgan, o'ziga xos ijtimoiy- tarixiy formalarni vujudga keltirishini aytib o‘tadi. «Hokimiyat va boshqaruvni belgilovchi qonun ham, - deb yozadi u, - mehnat farovonligini to'liq ta 'minlay oiadigan mulkehilik va undan foydalanishni belgilovchi qonundek katta ahamiyatga ega emas».
Sen-Simonning bo‘lajak adolatli jamiyati industrial sistema deb nomlanib, u yirik sanoat ishlab chiqarishi bazasi asosida rivojlanadi, sanoat - alohida reja asosida, boshqaruv esa yagona industrial markaz orqali amalga oshiriladi deb hisoblagan edi.
Sanoat ishlab chiqarishining taraqqiyoti va mahsulotlami taqsimlash olimlar tomonidan olib boriladi. Katta tajribaga ega bo'lgan sanoat kapitalistlari boshqaruvni tashkil qilish bilan mashg'ul bo‘Iadilar, ishchilar esa ishlab chiqarish rejalarini bajarish uchun astoydil mehnat qilishlari zarur.
Sen-Simon yangi ijtimoiy tashkilotni vujudga keltirishda, ayniqsa, sanoatda anarxiyaga (hokimiyatsizlikka) yo‘l qo‘yilmasligiga va reja asosidagi markaziy boshqaruvga katta e’tibor berishni taklif etadi. Uning qarashlariga ko‘ra, erkin raqobatga asoslangan ijtimoiy tuzim bu tugab
borayotgan feodalizmdan yangi ideal jamiyatga o'tish davridagina emas, balki inqilobiy harakatlardan boll, tinch va tez sur’atlarda ijtimoiy tengWdca asoslangan «industrial jamiyat»ga o‘tish davri hamdir. Ado- latli «industrial jamiyat» qurilishi haqidagi opining mulohazalarida u ilm-u fan va ilg‘or nazariyalarga yuqori baho berib, bo'Ig'usi yan- giliklami tarixan rrruqarrar deb hisoblaydi. Shu bilan birga, Sen- Simon o'zining «industrial jamiyat»ida boshqa xayoliy sotsialistlar kabi qarama-qarshi sinflarni yo'qolib ketishi va hokimiyat tomonidan siyosiy fimksiyalarga nisbatan iqtisodiy funksiyalarga katta e’tibor berishini taxmin qiladi. Lekin shuni alohida qayd etish zararki, xayoliy sotsia- lizmning boshqa barcha vakillaridan farq qilib, Sen-Simon sotsializmda xususiy mulkchilik bo'lishini inkor etmaydi, balki aynan xususiy mulkchilik va undan foydalanishni tartibga soladigan qonun zarurligini ko'rsatib o'tadi.
Fransuz xayoliy sotsializmining yana bir yirik namoyandasi Fransua ' Mari Shari Furedir(1772-1837). U Bezanson shahrida savdogar oilasida dunyoga kelib, butun hayoti mobaynida savdo bilan shugtUkndi. Bo!sh vaqtlarida mustaqil ravishda fizika, astronomiya va falsafe fanlari bilan shug'ullandi, ijtimoiy tadqiqotlarni amalga oshirdi.
Shari Fure o‘zining «To‘g‘ri harakat va mushtarak taqdirlar nazariyasi», «Umumiy birlik nazariyasi», «Savdo qallobligi haqida», «Yangi sanoat dunyosi va ijtimoiy dunyo»nomli asarlari va qator maqolalarida kapitalistik jamiyatni keskin tanqid qildi va ijtimoiy adolatli jamiyat barpo etish dasturini ishlab chiqdi. Uning tasvirlashicha, inson o‘zi yashayotgan jamiyatning barcha yaramas illatlaridan tozalanishi lozim, shunday ijtimoiy tuzum o‘matish kerakki, bu tuzum insoiming kamol topishiga, ehtiroslarini to'liq namoyon qiiishiga, ehtiyojlarini qondirishga imkoniyat bersin. F.M.Sh. Fure kishiUk jamiyatining tarixiy rivojlanishini ocrganishga o‘zinmg katta hissasini qo‘shdi. Engels «Anti Dyurings* asarida shunday degan edi: «O'tmishning asosiy etap (bosqich)larida Sh.Furening geniattigi keng namoyon bo4di. U jamiyat olz rivojfanishida yowoyilik, patriarxalchiUk, varvarlik va sivilizatsiya (madaniyat) bosqichlarini bosib o‘tganligini ko‘rsatib berdi». U aholining ayrim qismi behuda, parazit hayot kechirib, ezilgan mehnatkash xalqning ekspluatatsiya qilinishi hisobiga yashayotganiiti aytish bilan birga, bunday jamiyat aholining barcha qatlamlarini to'liq ta’minlash imkoniga ega emas degan xulosaga keldi. Sh.Fure, ayniqsa,
kapitalistik savdo nuqsonlarini, undagi tovlamachilik, olibsotarlik va muttahamlikni fosh etadi. Sh. Fure klassik iqtisodiy maktab vakillari yuqori baho berayotgan erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyotni va klassiklami ham keskin tanqid qiladi. Sh. Fure sivilizatsiya jamiyatning kamchiliklari deb quyidagilami belgilaydi: ijtimoiy xaos; aholi nufusini ortib borishi; kambag‘allilmi kuchaytiruvchi industrializm va boshqalar. Lekin Sh.Fure islohotlar yo'li, tashviqotni kengaytirish bilan ekspluatatsiya, adolatsizlikka qarshi kurashib, «odil jamiyat» sari bormoqchi bo'ldi. Kelajak jamiyatning asosiy yacheykasi bir necha ishlab chiqarish assotsiatsiyalaridan iborat falanganing har bir a’zosi mehnat qilish huquqiga ega bo‘lib, mehnat zavq bag'ishlashi, kishilaming ehtiyojiga aylanishi kerak. Sh.Fure o‘sha paytda mashaqqat deb hisoblangan mehnat qanday qilib inson uchun huzur-halovatga aylanishi mumkin degan masalani o'rtaga qo‘yadi. U burjua huquqi sistemasini tanqid qilib, mehnat qilish huquqini birinchi o'ringa qo'yadi, mehnat qilish huquqi bo'lmasa, qolgan hamma huquqlaming qadri yo‘q deb hisob- laydi.
Angliya — sanoat to‘ntarishini amalga oshirgan birinchi mamlakat bo'lib, kapitalizm u yerda tez va dadillik bilan rivojlandi. Bu hoi tabiiy, Angliya xayoliy sotsializmining e'ziga xos xususiyatini belgilab berdi. U xususiy mulkchilikning barcha ko‘rinishIarini inkor etib, fransuz sotsialistlarining industriallar jamiyati, turli uyushmalariga moyilligi yo‘q edi. Siyosiy iqtisodni proletariat manfaatlariga xizmat qildirishga harakat kommunistik jamoalar tashkU etish tajribalarini qo'llash va nihoyat, tinch yo‘l bilan yangi «odil jamiyat»ni qurish imkoniyatlarini isbotlashga urinish bu maktabga xosdir. Angliya xayoliy sotsiaUzmimng vujudga kelishi va rivojlanishi Robert Ouenning (1771-1858 yy.) hayoti va ijodiy faoliyati bilan bog‘liqdir.
R. Ouenning «Jamiyatga yangicha qarash yoki xarakterai shakllantirish haqida tajribalar», «Yangi axloqiy dunyo kitobi», «Adolatni almashuv bozori», «Ulug‘ milliy bunar ittifoqi»asarlarida uning sotsialistik loyihalari bayon etilgan. U kapitalistik jamiyatni tanqid qilib, uning xalqqa qarshi mohiyatini ochib beradi. Barcha mulkni umumning mulkiga aylantiradigan, qashshoqlik yo‘qoladigan, mehnat jafo-zulmatdan baxt-saodatga aylanadigan kommunistik jamoalar tuzish fikriga keldi. Shu maqsadga xalaqit beradigan uchta to'siq bor. Bu uchta illat: xususiy mulk, din va burjuacha nikoh ekan- ligini aytadi. Angliyaning ilk fabrika qonunchiligining asoschilaridan bo'lgan. R.Ouen iqtisodiy qarashlarining xaiakterli xususiyati shundan iboratki, u buijua siyosiy iqtisodini inkor etgan fransuz xayoliy sotsialistlaridan farq qilib, o‘z nazariyalarini yaratishda Rikardoning qiymatning mehnat nazariyasiga tayanadi. U Rikardodan keyin mehnatni qiymatning asosiy manbayi deb hisobladi. Xususiy mulk bilan bir qatorda pul mehnat bilan kapital o‘rtasidagi qarama- qarshiliklar sababchisi deb hisoblandi.
R.Ouen qiymatning sun’iy o'lchovi bo'lmish puldan voz kechib, mehnat xarajatlarining ekvivalenti sifatida «ishchi pullarini» joriy etish- ni taklif etadi. U kapitalistik ishlab chiqarishni qaytadan tuzib «ishlab chiqarish uyushmalarini» tashkil etishga harakat qildi. Sotsialist-rikardochilarmng (T.Godskin, J.Grey, J.Brey) iqtisodiy qarashlari
XIX asrning 20-30-yillarida Angliya hunarmandlari va ishchilari ora- sida sotsialistik g'oyalar shakliandi. Bu g'oyalami o'rganish bilan yan- gicha yo'nalishni tashkil qilgan olimlar Jon Grey, Tomas Godskin va Jon Breylar edilar. Ular, asosanm ishchilar orasidan kelib chiqib, muam- molami hal etishda mustaqil ravishda o'z qarashlarini e’lon qildilar.
