Tashmatov Shuhrul 11 itini не t Icli

«.Ijtimoiy bozor xo‘jaligining» mohiyati

GFR neoliberalizm nazariyotchilari «erkin bozor» va adolatli taq­simot prmsiplarmi «ijtimoiy tenglik» prinsipi g'oyasi bilan qo'shishga muvaffaq bo'ldilar. Birinchi marta uning konseptual g'oyasi AMyulIer- Armakning «Xo'jalik boshqaruvi va bozor xo'jaligi» (1947) kitobida izohlanadi, bunda «Ijtimoiy bozor xo'jaligi» matni ham birinchi bor qo‘llanilgan. Bu sohadagi ishlanmalar V.Rebke, L.Eixard, V.Oyken (asli tarixchi) va boshqalar tomonidan davom ettirildi.

V.Rebkening «Nemis iqtisodiy siyosati to‘g^<rimi?»(1950) degan kitobi muqaddimasida GFR kansleri KAdenauer «ijtimoiy bozor xo‘jaligi» modeli mamlakat iqtisodiy siyosatining asosiy vazifasi sifatida qilinganligini bayon etadi.

V. Rebke xarakteristikasi bo‘yicha, «ijtimoiy bozor xo'jaligi» - «iqtisodiy insonparvarlik» sari yo'ldir. U o'zining «Insonparvar jamiyat» asarida kollektivizmga - personalizm, hokimiyat konsentratsiyasiga —

erkinlik, sentralizmga — detsentralizm, tashkilotchjlikka — o‘zini-o‘zi boshqarislini qarshi qo'yadi va boshqalar. 1957-yilda XDSning navbat- dagi syezdida L.Erxard, V.Rebke g‘oyalarini qo‘Hagan holda GFR da «ijtimoiy bozor xo‘jaligi»ning 2- bosqichi boshlanganligini tasdiqladi. 60-yillarda L.Erxard o‘z maqolasida, awalo, «erkin musobaqa ijtimoiy bozor xo‘jaligining eng asosiy elementi hisoblanadi»- deb ta’kidlangan edi. 1965 yilda partiyaning navbatdagi syezdida L.Erxard GFRda «Ijtimo­iy bozor xo‘jaligi» ni tashkil etish dasturimng nihoyasiga yetganli- gini e’lon qildi. Bu dastur mamlakatni «rasmiylashgan jamiyat»ga aylantirildi.

60-70-yillarda neoliberalizm konsepsiyasi «ijtimoiy bozor xo'jaligjV modelini yaratish va amalga oshirish prinsiplari institutsionalizm- ning «barcha uchun farovonlik jamiyati» konsepsiyasi bilan hamo- hangdir. Chunki ikkala modelda insonni inson tomonidan ekspluatatsiya qilinishi va sinfiy antegonizm inkor etiladi. Bu modeUardan tashqari, davlatning faol ijtimoiy vazifasi g‘oyasi bor. Davlat barcha fuqarolarga ijtimoiy xizmatni olish va ular farovonligini oshirish uchun teng huquq va imkoniyatlar yamtishi zarurdir. Bunda jamiyatning turli qatlamlarida aksionerlar sonining ortishi bilan birga, barcha ijtimoiy institutlar barqarorligining o‘sishi, asosiy mehnatkash aholining eitangi kunga ishonchi va boshqalar ko'zda tutiladi.

3. 
   Chikago monetarism maktabi
   

Keynschilikka muqobil ravishda AQSHda neoliberalizmning Chikago maktabi vujudga keldi. Uning monitar (pul bilan bog‘liq) g‘oyalari Chikago universitetida 20-yillarda paydo bo‘ldi. Ammo neoliberal yo‘nalish harakatida Amerika monetarizmi mustaqil keyinschilik ilg'orlik pozitsiyalami faqat 50-yillar oxiri - 60-yillar boshida egalladi. Bunda M.Fridmen (1912-2006) nashrlari muhim ahamiyat kasb etdi (1976- yilgi iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofoti laureati). Fridmen va uning safdoshlari Keynsning pulsiz omillari (masalan, investitsiyalar) o‘miga aynan pulli omillami afzal ko‘rdilar.

1958-yilda A.U. Fillipsning empirik egri chizig‘i paydo bo^£lishi bilan pul hisobidagi ish haqining yilliJk foiz o‘zgarishi va ishsizlik dara- jasi (hissasi) o‘rtasidagi bog‘lanish aniqlandi. Bunda 1861-1913-yillar Angliyadagi real ma’lumotlardan foydalamlgan. 1964-yil P.Samulson o'zining mashhur «Ekonomiks» darsligining 6-nashriga shu grafikni kiritdi vauni «Fillips egri chizig‘i» deb atadi. Awalgi tadqiqotlarda (masalan, Keyns) inflatsiyasiz to‘la bandlik iqtisodiy siyosatning maqsadi sifatida qarab kelinar edi. Bu egri chiziqqa ko‘ra, baholar mo‘tadilligi va ishsizlik nomuvofiq hodisalar bo'lib chiqdi. Ular askincha, konfliktli maqsadlar ekan: ishsizlikni kamaytirishga inflat- siyani kuchaytirish yo‘li bilan erishiladi, inflatsiyani pasaytirish esa, odatda, ishsizlar ko'payishim taqozo etadi. Shunday qilib, bir vaqti- ning o'zida turg‘un baholar va to‘la bandlikka bo‘lgan ishonch, barqa- ror baho va to‘Ia bandlik o‘rfasida tanlash bilan o^crin almashdi.

M.Fridmen va uning safdoshlari Fillips egri chizig‘ini har tomon- lama o'rganib, (egri chiziq) har doim ham turg‘un emasligini aniqladi. Ayniqsa, 60-yillar oxirida ko'pgina mamlakatlarda infLatsiya o'sishi «mantiq»qa qarama-qarshi ishsizlikning pasayishi emas, balki uning o'sishi va 70-yillar boshida esa inilatsiya va ishsizlikning bir vaqtda o‘sishi bilan ro^!y berdi.

4. 
   Neoliberalizmning boshqa oqimlari
   

5. 
   Fon Xayek Iqtisodiy liberalizm oqimining XX asrdagi asosiy namoyandasi asli Avstriyadan chiqqan amerikalik Ludvig fon Mizes (1881-1373) va uning eng sodiq shogirdi Fridrix Xayek (1899- 1992)lardir. Ulaming maktabi Avstriya maktabi deb ham ataladi. Mizesning fikricha, markazlashgan boshqaruvga asoslangan sotsialistik xo'jalik va hukumat tomonidan tartibga solinadigan bozor uzoq vaqt yashashi mumkin emas, chunki narx-navo talab va taklifni aks ettirmaydi, Uningcha, sotsializmning «tartibga solinadigan iqtisodiyot»! rejalami o'zboshimchalik bilan tuzadigan tashkilotchilaming quliga aylanadi, rejalangan tartibsizlik ro‘y beradi. Yagona oqil siyosat bu liberalizmdir. Mehnat taqsimoti, xususiy mulk va erkin almashuv sivilizatsiyaning mutlaq asoslari hisoblanadi. Mizesning asosiy asarlari quyidagilar: «liberalizm», «Insooiy harakat: iqtisodiyot to‘g‘risidagi traktat», «Iqtisodiy fan asoslari: metodologiya ocherklari» va boshqalar.
   

Ingliz iqtisodchisi Fridrix Fon Xayek asli nemis bo'lib, asosan Angliyada faoliyat ko'isatgan. U 1974-yilda iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofoti laureati bo‘lgan. U o‘zining «Qnllik sari yo‘b asarida har qanday iqtisodiy erkinlikdan va bozor baholaridan voz kechish diktaturaga, ya’ni yakkahokimlikka, iqtisodiy qullikka olib borishini isbotlaydi, xo‘jalikda bozor tizimining «aralash» va «buyruqbozlik*

iqtisodiyotidan ustunligini ko'rsatib beradi, kapitalni abadiy kategoriya deb e’lon qiladi, kapitalizm davrida ekspluatatsiya mavjudligini inkor etadi, davlat iqtisodiyotining sotsialistik g‘oya!ari to‘la tushkunlikka mahkumligi va o‘z tabiatiga ko‘ra halokatli ekanligini ta’kidlaydi.