Tasdiqlayman” yobib direktor o’rinbosari N. U. Xoliqova

17-Mavzu: Tasavvufda - komil inson tarbiyasi
Tasavvufda komil inson mavzusi bosh masalalardan biri xisoblanadi. Komil inson kanday bulishi kerakligi xakida gap ketarkan, tasavvuf axli komil insonlar odamzod orzu kilgan barcha ezgu xislatlarning ifodachisi bulishi lozim, deb xisoblaydi. CHunki, olam komil insonlar tufayli obod va barkarordir.

Komil inson - bu yaxshi suz, yaxshi fe’l, yaxshi axlok va maorifga ega bulgan insondir. Barcha odamlar komil inson tufayli mavjuddirlar.

Tasavvuf insonni Allox yuliga boshlaydi, guzal xulkli, xalol va pok bulishga, suzi bilan ishi, tili bilan dili bir bulishga, ilmli, madaniyatli, ma’naviyatli bulishga da’vat etadi.

Tasavvuf yetimlar xakida gamxurlik kilish, yosh avlodga astoydil ilm urgatish, uz bor imkoniyatlarini odamlardan kizganmaslik, karindosh-urug, ota-ona, yakinlari, piru ustozlarini xurmat kilib, ulardan xabar olib turishni targib kiladi.

Tasavvuf tarafdorlari ilm egallash, ma’rifatli bulish inson uchun eng zarur omillardan xisoblanadi, deb ukdirdilar.

Umuman olganda, tasavvuf serkirra, jozibali, sirli bir ta’limotdir.

Inson ma’naviy-ruxiy komillikka erishishi uchun turt boskichni bosib utishi kerak: shariat, tarikat, ma’rifat, xakikat.

Birinchi boskich buyicha diniy marosimlar, shariat akidalarining takvolarini aynan, izchil bajarmok zarur.

Ikkinchi boskichda nafsni tiyish, xushnudlik, xilvat, ma’naviy muxabbatni chukurlashtirib, xudo tugrisida uylash, ya’ni tarikat-fano, uzdan kechish, kungilni poklab, ruxni nurlantiruvchi faoliyatda bulmogi lozim.

Uchinchi boskichda xamma narsaning, butun borlikning asosi Xudo ekanligini, uz moxiyati bilan birligini bilish va anglashga intilishi kerak. Bu xolda odam uchun barcha kibru xavo, manmanlik, shon-shuxrat be’mani bulib kurinadi. SHunda u orif, ya’ni bilimli, Xudoni tanigan buladi.

Nixoyat, turtinchi boskichda, sufiy Xudoning dargoxiga erishadi, vasliga vosil buladi, u bilan birlashadi, vaxdat tashkil etadi, shu bilan inson foniy, ya’ni «anal-xak» bula oladi.

Tasavvuf (sufiylik) uch okimga bulingan.

Birinchi okimning mashxur nazariyotchilari Zayniddin Muxammad Imom Gazzoliy (1058-1111) va Axmad Yassaviylardir. Gazzoliy inson kamolga yetishi, Xudo «vasliga» erishishi uchun ma’lum shartlarni bajarmogi lozimligini ta’kidlaydi.

Ikkinchi okim Nakshbandiya ta’limoti bilan boG’likdir. Bu okim XIII asr oxirlarida shakllanib, XIV-XV asrlarda Markaziy Osiyoda keng rivojlanadi.

Uchinchi okim- Kubraviya tarikatidir.

Aytilganlarga muvofik bu uch okim tegishlicha, Yassaviya, Nakshbandiya, Kubraviya okimlari deb ataladi.

Tasavvufning Turonzaminda paydo bulib, keyinchalik butun islom dunyosida keng tarkalgan bu uch tarikatdan birinchisi Xoja Axmad Yassaviy xazratlari nomi bilan boG’lik. SHuning uch bu okim Yassaviya tarikati deb ataladi.

XII asrdan keyin bu tarikat butun Turkiston xududida keng tarkaladi.

Yassaviya ta’limoti buyicha, nodonlik tufayli xayotda savodsizlik, diyonatsizlik, ota-ona va ustozlarga xurmatsizlik, ma’naviy kashshoklik, yovuzlik, nodonlik, razolat xukm surgan joyda, ma’rifat bulmagan ulkada inkirozga yuz tutiladi.

Yassaviy karashlarida islomni tasdik etish G’Oyasi markaziy urinni egallaydi. Odam Alloxning eng guzal va mukammal ijodi, shuning uchun uni e’zozlash, ardoklash lozim.

Yassaviy kishilarni adolatsizlikdan ximoya kilish G’Oyasini tarG’ib etadi. Axmad Yassaviy turkiyzabon xalklarning uziga xos tasavvuf koidalarini yaratdi. Bu tarikatning eng asosiy fazilati-uning xalkchilligidir. Unda xam Allox, xam inson madx etiladi.

Axmad Yassaviyning «Devoni xikmat» asarida insonni kadrlash, uni adolatsizlikdan, zulmdan ximoya etishga, komillik va mukammallikka da’vat etiladi. Yassaviya tarikatida diniy-axlokiy, falsafiy G’Oyalar bexisobdir. Jumladan, unda arik ochib, ikki tup daraxt kukartiring, kulingizdan kelsa, odamlarni ilm-ma’rifat, odob-axlokka urgating, masjid, madrasa kuring, farzandlaringizni mumin-kobil kilib tarbiyalang, ezgulikka urgating deyiladi.

Tarikat bu dunyo kusurlarini insonga yuktirmaslik, uning sofligi va musaffoligi G’Oyasini olG’a suradi.

Axmad Yassaviy xikmatlarida poklik, xalollik, mexr-shafkat, uz kuchi, peshona teri va xalol mexnati bilan kun kechirish, G’ayri insoniy ishlarga nafrat bilan karash, insoniy soflikni saklashga intilish bexad darajada sharaflanadi. Yassaviya tarikati G’Oyalari va asosiy koidalari Xoja Axmad Yassaviyning izdoshlari Sulaymon BokirG’Oniy va Abdulxolik Gijduvoniy tomonidan rivojlantirildi.

Abduxolik Gijduvoniy Axmad Yassaviy yulini davom ettirib, uning ta’limotini ijodiy boyitdi. U uzining farzandi uchun maxsus yozilgan “Vasiyatnoma”sida uG’liga juda kup maslaxatlarni aytib utadi. CHunonchi, shuxrat talab bulma, kam gapir, kam ye, oz uxla, xamisha xalol va pok yasha, xalol ye, nashadan parxez kil, xar bir kishiga mexr-shafkat kuzi bilan bok. Mexribon bul, xech kimni uzingdan past xisoblab, uni taxkir etma, birovdan aslo biror narsa ta’ma kilma, degan ugitlari xozirgi zamon yoshlari uchun xam asosiy yul- yurikdir.

XII asrda Kubroviya tarikati vujudga keladi. Uning asoschisi Xorazmlik Najmiddin Kubrodir (1145-1221). Najmiddin Kubro 8 ta asar yozib koldirgan. Ulardan ikkitasi bizgacha yetib kelgan: “Ayn-al-xayot” (Kur’on sharxiga baG’ishlangan tafsir) va “Fi-al-adab” (“Odob koidalari”). Yana 25ruboisi xam saklanib kolgan. Najmiddin Kubro ruboiylaridagi asosiy G’0ya komil insonni tarbiyalash, odamni xalokatga boshlovchi nafs, xusumat, gumon, ta’na, nifok, riyo, fosiklik kabi yomon fe’l-atvorlardan xalos bulib, fakat yaxshi ishlar kilishga, ruxiy poklikka chorlashdan iboratdir.

Bu tarikat “Oltin tarikat” sanaladi. Uning odob koidalari 10 ta bulib, kuyidagilardan iborat:

1. 
   Tavba - sodir bulgan xato-gunoxlardan pushaymon bulib, Xudoga yuz tutmok.
   
2. 
   Zuxd-takvo - Alloxdan kurkib, man’ etilgan ishlardan uzini saklash, parxez.
   
3. 
   Xudoga tavakkal kilish - uz ishlarini butunlay Xudoga topshirish.
   
4. 
   Kanoat - ozga rozi bulib, kupdan voz kechish -ta’magirlikning zidi.
   
5. 
   Uzlat - boshkalardan ajralib, yakka utirmok.
   
6. 
   Doimiy zikr - xam til, xam dil bilan Xudoni yod olmok.
   
7. 
   Butun vujud bilan tangriga tavajjux kilib sotinmok.
   
8. 
   Sabr - boshga tushgan 0G’x axvoldan nolimay, chidash.
   
9. 
   Murokaba - Tangri borligining dengiziga botib, iloxiy olamga bormok.
   
10. 
    Rizo - tangri irodasiga karshilik kursatmasdan kazo va kadr-takdir xukmiga buysunish.
    

Kubroviyada axlokiy koidalar, ya’ni soliklarning odoblari, yurish- turishlari, e’tikodlari kursatib utilgan.

Bu tarikat xam inson muammosiga jiddiy e’tibor bergan. Unda odamlarning insonparvarligi, yuksak axlokiy fazilatlari, xamdardligi, mexmondustligi, xalollik, poklik, tenglikka intilishi yuksak olijanoblik jixatlari sifatida uluG’lanadi.

XIV asrda Turkistonda yana bir yirik tarikat vujudga keladi. Bu tarikat asosan Baxouddin Nakshband (1318-1389) nomi bilan boG’lik bulib, “Nakshbandiya” tarikati deb nomlanadi.

Nakshband tarikatida shu yulga kirgan xar bir kishi faoliyatining birinchisi - bu tavbadir, deyiladi. Tarikat odobining birinchi sharti - “Ul adabdurki: yaxshi va yomonga, ulug va kichikka bajo keltirurlar... ikkinchi sharti ortik darajada saxiylikdir. Yumshoklik, bardosh, tokat, rizo, sabr, shux va “azm riyozat” bular tarikat axlining axlokiy koidalaridandir”.

18-Mavzu: “Ommaviy madaniyat”ning talab va takliflari
Soatlar har xil bo’ladi - quyosh soati, suv, qum, mexanik, elektron, kvarts soatlar... Quyosh soati quyoshsiz, suv soati suvsiz, qum soati qumsiz, elektron soat elektr tokisiz, kvarts soat batareyasiz ishlamaydi. Faqat mexanik soatning ishlashi egasiga bog’liq. Qulog’ini burab, “dam solsa”, yuraveradi.

Kvarts soat boshqacha. “Avval batareyaning pulini to’lab qo’ying, xo’jayin,” - deydi go’yo. Batareyasiz soat - befoyda matoh, Soat sizniki, lekin uning yurishi sizga emas, batareyaga bog’liq. Batareya esa uni ishlab chiqaruvchiga bog’liq. Mana endi siz batareya ishlab chiqaruvchining muhtojiga aylandingiz. Kimdir sizning kompyuteringizga tushsin, deb “Chuvalchang”, “Troyan oti”, “Pochta junatmasi” degan viruslarni tayyorlamoqda. Virus tushsa, antivirusini topishga ham o’zlari yordam bervorishadi. Ana shunday. XXI asrda bir qo’li bilan kasalni, ikkinchi qo’li bilan uning dorisini sotayotganlar ko’p.

Razm solsak nafaqat batareyaga, antivirusga, balki ulardan ham muhimroq qadriyatlarga bo’lgan ehtiyojlarimizni egallab olishga intilayotgan guruhlar borga o’xshaydi. Masalan, estetik madaniy ehtiyojlarimizni. Ular anchagina ishni qilib ham qo’yishibdi. Ular kim bo’ldi? Ular - “ommaviy madaniyat” mahsulotlarini yasovchilar.

Prezidentimizning “Tabiiyki, “ommaviy madaniyat” degan niqob ostida axloqiy bo’zuqlik va zo’ravonlik individualizm, egotsentizm g’oyalarini tarqatish, kerak bo’lsa, shuning hisobidan boylik orttirish, boshqa xalqlarning necha ming yillik an’ana va qadriyatlari turmush tarzining ma’naviy negizlariga bepisandlik ularni qo’porishga qaratilgan xatarli tahdidlar odamni tashvishga solmay qo’ymaydi” degan ogohlantiruvchi fikri futbolkalardagi yozuv, suratlardan, disklardagi qo’shiq, filmlar, displey, ekoan, audiopleerlardan, ko’rayotgan xususiy binolardan, suhbatlardan, kitob, gazeta va jurnallardan bizga yog’ilayotgan balolar ustidagi pinhonlik pardasini olib tashladi. Biz bilib-bilmay: "Ha, endi yoshlar boshqacha-da. Qo’yavering, o’ynab kulsin. Vaqti-soati kelib, bosilib qolar. O’zimizga qaytar. Qayoqqa ham borardi”, deymiz. Bugun bu befarqlikka, mas’uliyatdan chekinishga o’xshab ketmoqda.

Dasturxonimizga qarang. Gibrid (yasama) bemaza olmalar o’zimizning shirin, haqiqiy Baxmal, Namangan olmalarini siqib chiqarmoqchi. Ayrimlari dasturxonimizning to’riga chiqib ham oldi. Chiroyli gibrid olmaning ta’mi suvnikiday. Chiroyli-yu, zararli. Shunday ekan, endi “ommaviy madaniyat” tovarlarini ishlab chiqaruvchilar osib qo’ygan yorliqlardan emas, ular kimlarni, nimalarga o’rgatmoqchi ekanligidan, o’rgatganligidan kelib chiqib xulosa qilish kerak bo’ladi.