«tasdiqlayman» Urganch tumani tarmoqli texnikumi direktori Z. Saidniyozova

66-rasm. Ikki chо‘lg‘amli transformator

Birinchi chо‘lg‘amda kalit ulanib, tok hosil bо‘lganda, ikkinchi chо‘lg‘amda tok impulsi hosil bо‘lgan va galvanometr mili bir tomonga og‘a boshlagan va juda tez nolga qaytgan. Birinchi chо‘lg‘am kaliti uzilganda ham ikkinchi chо‘lg‘amda tok impulsi hosil bо‘lib, galvanometr mili teskari tarafga og‘ib, yana juda tez nolga qaytgan.

Kо‘p sonli tajribalardan quyidagi qonuniyatlar aniqlangan:
Vaqt bо‘yicha о‘zgaradigan tashqi magnit maydonida joylashgan о‘tkazgichda elektr yurituvchi kuch paydo bо‘ladi.

5. 
   Agar о‘tkazgich yopiq bо‘lsa, unda induksion tok hosil bо‘ladi. О‘tkazgichda induksiya hisobiga hosil bо‘lgan EYUK kattaligi shu о‘zkazgichni kesib о‘tuvchi magnit induksiyasi oqimining о‘zgarish tezligiga proporsionaldir.
   


U

Bu ifoda Faradey-Maksvell qonuni deb ataladi.

_{ } d
dt

, (36.1)

Yopiq zanjirni kesib о‘tuvchi magnit induksiyasi oqimining о‘zgarishini, shu zanjir atrofidagi magnit maydonini о‘zgartirish yoki yopiq о‘tkazgichni vaqt bо‘yicha о‘zgarmas magnit maydonida siljitish hisobiga hosil qilish mumkin.
Birinchi holda, elektr va magnit maydonlarining, Maksvell kashf etgan о‘zaro ta’sirga asosan, ya’ni, magnit maydonining istalgancha о‘zgarishi, elektr maydonining hosil bо‘lishiga olib keladi va aksincha.
Ikkinchi holda esa, о‘tkazgichdagi erkin elektronlar harakatga kelib induksiyaviy elektr tokini hosil qiladi.
Elektromagnit induksiya qonunini energiyaning saqlanish qonuniga asoslanib keltirib chiqarish mumkin.
31-mavzudagi 57-racmga qaytamiz.
^ uzunlikdagi о‘tkazgich qisqa vaqt ichida, magnit maydon ta’sirida, db kichik masofaga siljigan bо‘lsin. Bu holda tok manbai bajargan ish

dA  I  dt

, (36.2)

ga teng bо‘ladi. Boshqa tarafdan sarflangan energiya ikki qismdan iborat bо‘ladi:

a) Joul-Lens qonuniga asosan о‘zkazgichda issiqlik ajralishiga

I ² R  dt
, (36.3)

va b) magnit maydonida bо‘ladi.

^{F  IB} kuch ta’sirida о‘tkazgichni siljitishda bajarilgan ishdan iborat

F  db  I  db  B  I  В  dS  I  d ,			(36.4)
bu yerda R - zanjir qarshiligi. Energiyaning saqlanish qonuniga asosan
  I  dt  RI ^2	 dt  I  d ,		(36.5)
bu ifodaning ikki tarafini I  dt ga bо‘lsak,

ga ega bо‘lamiz. Bu yerdan

  RI  ^d

dt

, (36.6)

_{ } d

  

_{I }dt _U

, (36.7)

R R
Manbaning  EYUK dan tashqari induksiyaviy EYUK deb ataluvchi qо‘shimcha EYUK
ham ta’sir etadi:

va yana (36.1) - ifodaga ega bо‘ldik.

_{ } d


^U dt

, (36.8)

_ d _{ 0}

Bu yerda minus ishora, yopiq zanjirni kesib о‘tuvchi
^ dt
^ oqim oshishi bilan






_ d
induksiyaviy EYUK manba EYUK ga teskari yо‘nalgan bо‘ladi, oqim kamayganda _
 0^

ikkala EYUK lar yо‘nalishi bir xil bо‘ladi.

_ dt _

Lens qoidasiga asoslanib induksiyaviy EYUK yо‘nalishini aniqlash mumkin: induksiyaviy EYUK va tok doimo shunday yо‘nalishga ega bо‘ladiki, u hosil qilgan magnit maydoni shu tokni vujudga keltiruvchi magnit oqimining о‘zgarishiga qarshilik qiladi.