Tasdiqlayman” O’quv va tarbiyaviy ishlar bo’yicha Direqtor o’rinbosari dots. D. Quvvatov

Tarif stavqalari (oqladlar) toifalar bo’yicha yagona tarif turida faqat bajarilayotgan ishning muraqqabligi va xodimning malaqasiga qarab tabaqalashtiriladi.
7-jadvalda qishloq xo’jaligida qullanishi tavsiya etilgan qunliq tarif stavqalari qeltirilgan.
Qunliq tarif stavqalarini urnatish uchun respubliqada qabul qilingan minimmal ish xaqi (5440 sum) tuzatish yoqi mintaqa qoeffitsiyenta (1,15) va tarif razryadi qoeffitsiyentiga (2,04) qupaytirilib, oyliq ish quniga (25,4) bulinadi.
Boshqa omillar - mexnat sharoitining ogirligi, muraqqabligi, uni qullash soxalarining axamiyati individual va jamoa mexnatining miqdor va sifat natijalari, ustama ish xaqi, qushimcha ish xaqi, muqofot, sovrin va boshqa ish xaqi tulovlarini tashkil etish unsurlari yordamida xisobga olinadi. Bularga nisbatan tarif stavqasi (oqlad) butun ish xaqi tulovini shaqllantirish uchun asos xisoblanadi. Xodimni u yoqi bu toifaga mansub etishda
Uzbeqiston respubliqasi ma’lumotlari, standart milliy qlassi-
Tomonidan sotib olinish darajasiga qura belgilanadi. Odatda ish xaqining bunday shakli qishloq xo’jalik ishlab chiqarish soxalarida quproq qullaniladi.
Ish xaqining ishbay tizimida - qurinishida xaq tulash, ishlab chiqarishning pirovard natijasiga, ya’ni ishlab chiqarilgan maxsulotning miqdori, sifat va tovar bozoridagi sotilishiga qarab belgilanadi. Ammo uni xisoblashning asosiy-uslubiy jixati baribir maxsulot ishlab chiqarishning miqdor qursatqichlari bilan bogliq bulib, ishbay rassenqasiga muvofiq ishlatiladi.
Xar qanday mexnat bevosita ish vaqtida ulchanishi mumqin bulganligi tufayli, aslida x.ar qanday xodimning mexnatiga vaqtbay xaq tulanishi mumqin.
Ishbay ish xaqi, ishlab chiqarish faoliyatining meyorlanadi- gan va xisobga olinadigan natijalari aniq bulgandagina bevosita ishlatiladi.
Ish xaqining biron-bir shaklini va qurinishini tanlash aniq ishlab chiqarish sharoiti va korxonalardagi ishchilarning mexnat mazmunini batafsil taxlil qilish asosida amalga oshiriladi.
Ishbay ish xaqini tashkil etish va undan samarali foydalanish bir qator shartlarga rioya qilishni nazarda tutadi. Ulardan birin- chisi - ishchilar mexnati sarfini meyorlash va xisobga olish imqo- niyati bulib, bu ana shu sarflarni bevosita va tula aqs ettiradigan va mexnat unumdorligining miqdoriy qursatqichlari bilan bogliqdir. Ishbay ish xaqi shaklining qullanilishi bajariladigan xar bir jarayonga, xar bir maxsulotga asoslangan ishlab chiqarish meyori va ishbay rassenqa belgilanishini talab qiladi.
Shu bilan birga, individual ishlab chiqarish sharoitida ish unumini meyorlash va xisobga olish mexnat sarflashning qamayish imqoniyatini nazarda to’tishi qeraq buladi.
Ishbay mexnat xaqi ishchining maqsimal ish unumdorligiga erishishga psixologiq jixatdan ragbatlantiradi. Bu ishlab chiqarilayotgan maxsulot sifatining pasayishiga, texnologiyaning buzilishiga, moddiy boyliqlarni ortiqcha sarflashga olib qelishi mumqin. Shu munosabat bilan ayniqsa mas’uliyatli va xavfli ish- larda ularni bajarish sifatiga orttirilgan talablar quyiladi, shuning uchun ishbay mexnat xaqini qullash cheqlanadi.
Yuqorida qayd qilingan shartlarning xar biri ishbay mexnat xaqi shaklini muvaffaqiyatli qullash uchun zarur imqoniyat yaratadi.
Qishloq xo’jaligida vaqtbay mexnat xaqi, birinchidan raxbar xodim va mutaxassislar band bulgan asosiy ishlab chiqarishda qullaniladi. Vaqtbay mexnat xaqi shakli asbob-usquna- larni ta’mirlash va ularga xizmat ko’rsatish, uning ish qobiliyatini saqlab turishga oid qushimcha ishchilar (slesar- ta’mirlovchi, eleqtr slesarlar, sozlovchilar va boshqalar)ga mexnat xaqi tulash uchun qullaniladi. Ish unumdorligining miqdor qursatqichlarini belgilash mumqin bulmagan yordamchi ishchilar, om- borchilar, moylovchilar, asboblarni tarqatuvchilarga xam vaqtbay ish x.aqi tulanadi. Vaqtbay mex.nat xaqi shaklini qullashning mu- vaffaqiyati shundan iboratqi, u xar bir ishchining xaqiqatda ishlab bergan vaqtini, tarif-malaqa ma’lumotnomalari talablariga muvofiq, tarif razryadlari berilishini, xizmat ko’rsatishning asoslangan meyorlarini ishlab chiqish va ulardan foydalanishni, Shuningdek, muqofotlashning asoslangan tizimlarini tanlashni qat’iy nazorat qilib borishni talab qiladi.
Ishbay mexnat l;aqi shaklida maosh tulash mexnat natijasi bilan ish xaqi miqdori urtasidagi bogliqliqpi belgilash usullari va ishbay xaqni xisob-qitob qilish yullarining turli-tumanligi bilan xaraqterlanadi.
Tajribada ishbay mexnat xaqi tizimining bevosita odsiy, ish- bay-muqofot, qutara, ishbay-usib boruvchi va qutara-muqofot tur- lari qullaniladi.
Odsiy ishbay shakli shu bilan xaraqterlanadiqi, unda xar bir ishchining ish xaqi uning shaxsiy mexnat natijalari bilan, ya’ni u, maxsulot miqdor yoqi muayyan muddat ichida bajargan ishlari miqdori bilan belgilanadi. Binobarin, bunday xolatda ishchining mexnat sarflari va natijalari bilan uning ish xaq;i urtasida bevosita aloqa urnatiladi.
Oddiy ishbay ish xaqi shaklida bajarilgan xar bir ish birligiga tulanadigan ish xaqi uchun uzgarmas ishbay rassenqa belgilanadi.
Ish xaqining umumiy miqdori quyidagi formula bilan ifodalanadi:
Im = r • p bunda:
Im -ishbay ish xaqi miqdori;
R -ishbay usulida bajarilgan ish birligiga ishbay xaq; p-bajarilgan yoqi tayyorlangan maxsulot miqdori.
147
Ishbay xaq, xar qanday ishbay ish xaqi shaklining asosiy unsu- ridir. Qarab chiqilayotgan tizim sharoitida rassenqa quyidagicha aniqlanadi:
Tsr
R = im
Bunda: r-ishbay rassenqa;
Tsr -bajarilayotgan ishlar razryadiga muvofiq bulgan tarif stavqasi; im -ish meyori. Ishbay rassenqani belgilashda tarif stavqalari asos qilib olinadigan tegishli vaqt birliqlarini ta’minlash zarur. Vaqt birliqlariga esa meyor belgilanadi. Agar qunliq smena uchun ishlab chiqarish meyori belgilangan bulsa, rassenqani xisob-qitob qilishda bir qunliq (smena) tarif stavqasidan foydalaniladi, so- atbay ishlab chiqarish meyori belgilanganda esa rassenqani aniqlash uchun soatbay tarif stavqasidan foydalaniladi.
Ish xaqining ishbay-usib boruvchi (progressiv) shaklida, boshlangich meyor baza bilan belgilangan ishchining ishiga uzgarmas ishbay rassenqa - baxo bo’yicha ish xaqi tulanadi, qushimcha ishlangan ishiga esa boshlangich meyordan ortiq olingan maxsulot uchun yuqori baxo bo’yicha xaq tulanadi.
Mexnat xaqining ishbay - usib boruvchi tizimining iqtisodiy maqsadga muvofiqligini asoslab berish maqsadida, ish rassenqa- sini qutarish yuli bilan bogliq bulgan qushimcha chiqimlar, maxsulot yetishtirishni qupaytirish xisobiga yuzaga qeladigan xa- rajatlar, tannarxning tejalgan umumiy summasi bilan solishti- riladi. Xozirgi vaqtda bu shaql korxonalarda qeng qulamda qullanilmoqda.
Mexnat xaqining qutara ishbay shaklida ish xaqining miqdori (aqqord baxosi) ishning umumiy qulami uchun belgilanadi.
Qutara ish xaqining miqdori, vaqt meyorining (ishlab chiqarishning) xar xil ishlar bo’yicha xaraqat qilishi asosida belgilanadi. Mexnat xaqining qutara - muqofot shakli xodimga rassenqa bo’yicha chiqarilgan ishbay maoshiga qushimcha tarzida quzda tutiladigan muqofot shaxe yoqi gurux tomonidan sifat va son jixatidan erishilgan yutuqlar uchun beriladi.
Mexnat xaqi tizimlari va shaqllari orasida aniq bogliqliq mavjud bulib, u vaqtbay ish xaqida xam, ishbay ish xaqida xam xo’jalik xisobida ishlaydigan korxonalar olgan daromadidan yoqi sarmoyasidan sarflangan mexnatiga zamonaviy usullar bo’yicha ish- chilarga bunaq (avans) berish amalga oshiriladi.
Bunday xollarda qullaniladigan ish xaqining shaqllarida qonunga rioya qilinish bilan birga qeraq bulgan umumiy qursatmalarni xisobga olishni, ishlab chiqarilgan maxsulot miqdorini, moddiy xarajatlarni, sifat qursatqichlarini va mexnat meyorini, maxsulot yetishtirish meyorini tugri tashkil etish zarur.
Vaqtbay ish xaqining shaqllari va uning tizimlari.
Mexnat xaqining vaqtbay shakli bajarilgan ish uchun xaq tulashning asosiy yuli xisoblanadi. Vaqtbay mexnat xaqi shakli- ning moxiyati shundaqi, unda ish xaqi tayyorlangan maxsulotning miqdori va sifatidan qat’iy nazar ishlovchilarning malaqasiga va ishlagan vaqtiga qarab tulanadi.
Mexnat xaqining vaqtbay shakli ish jarayonlarini meyorlash va xisobga olish qiyin bulgan xollarda xamda ishchilarni ishbay ish xaqi shakliga o’tkazish maqsadga muvofiq bulmagan joylarda qullaniladi.
Vaqtbay mexnat xaqi shakli uch turga bulinadi:
Odsiy-vaqtbay; vaqtbay-muqofot,3) vaqtbay-shpbay.
Mexnat xaqining oddiy vaqtbay turi ishchiga berilgan qasb darajasi va ishlagan vaqti miqdoriga yarasha tarif stavqasi bilan belgilanadi.
Ish beruvchilarning qupchiligi ish xaqining ishbay shaklida ish yuritishdagi qiyinchiliqlar bilan bogliq bulgan xavf-xatar va boshqa ulchovlarni bilgani xolda vaqtbay ish xaqi shaklidan foydalanishni xush quradilar.
Mexnat xaqining bu tizimi xizmatga yarasha xaq tulash qabi, eng avvalo erishgan shaxsiy yutuqlari bilan birga uzining qator noziq tomonlariga xam ega.
Vaqtbay-muqofot mexnat xaqi turi vaqtbay ishlovchi ishchilarni mexnat unumdorligini oshirish va maxsulot sifatini yaxshi- lashdan moddiy manfaatdor qiladi. Muqofotlash qursatqichlari muayyan ishlab chiqarishning uziga xos xususiyatlari (masalan, as- bob-usqunalarning beqor turishini qisqartirish, xom-ashyo va moddiy xarajatlarni tejash va x.q.lar) ga qarab turlicha bulishi mumqin.
Ishning sifati, ayrim xollarda miqdori uchun vaqtbay ish xaqining muqofot bilan birga qushib olib borilishini, ilmiy asoslangan xizmat ko’rsatishning joriy etilishi, topshiriqlarni qat’iy meyorlash vaqtbay ish xaqi shakli rolini quchaytiradi va uning qeng yoyishga shart-sharoit yaratadi.
Xar qanday ishbay ish xaqi tizimi ishlab chiqarilayotgan maxsulot yoqi ishlab chiqarish jarayoni birligiga vaqt meyorlarini ishlab chiqish va belgilashga asoslanadi. Meyorlar muayyan ishlab chiqarish texnikasi, shart-sharoitlari uchun belgilanganligi tu- fayli bu shart-sharoitlar uzgarishi bilan me’rlar xam qayta qurib chiqilishi lozim. Ayni bir vaqtda rassenqalar xam uzgaradi. Shu sababli ularni xam qayta qurib turish qeraq.
9.4. Qishloq xo’jalik korxonalarida mexnatga xaq tulash tartibi
Korxonalardagi fermer va pudratchilarning xamda boshqa ichqi xo’jalik bulinmalarining ish xaqi fondi, xo’jalikda ishlab chiqiladigan texnologiq xarita asosida aniqlanadi.
Qishloq xo’jalik korxonalarida ish xaqi fondini shaqllantirish va mexnatga xaq tulash uchun yil boshida barcha tarmoqlarda, xar bir fermer xo’jaligida, oila pudrati jamoalarida ilmiy jixatdan asoslangan texnologiq xaritalar ishlab chiqilib, xo’jalikda tasdiyutangach, shunga muvofiq ravishda mexnatga tulanadigan ish xaqi fondi belgilanadi.
Pudrat asosida ishlovchi jamoalarda maxsulot ishlab chiqarilguncha mexnatga xaq tulash vaqggbay tizim asosida amalga oshirilishi va mexnatning pirovard natijasiga qarab yil oxirida qutara-muqofot shaklida xaq tulanishi maqsadga muvofiqdir.
Bunda bunaq berish shakli, uning miqdori va xar bir muayyan sharoitda uni tabaqalashtirish tugrisidagi masalani xal qilishni mexnatga xaq tulash uchun ajaratiladigan limiti doirasida belgi- lab olish lozim.
Pudratchilarga tulanadigan bunaq mivdori (agar mexnatqashlar jamoasi malaqasi, ish tajribasi taxminan bir xil bulsa va top- shirilgan ishga moddiy javobgarliqni sezish va unga vijdonan mu- nosabatda bulsalar) barobar miqdorda belgilanishi mumqin. Leqinbunaqni taqsimlashda moddiy javobgarliq tamoyili xal qiluvchi axamiyatga ega. Agarda pudratchilar jamoalarida ishlab chiqariladigan maxsulot va xodimlar malaqasi bir-biridan qesqin farq qilsa tulanadigan bunaq miqdori tabaqalashgan xolda belgilanishi lozim. Bunday jamoalarda sarflangan qishi/soat uchun ish x.aqi belgi- lashda, qundaliq tarif stavqalarini aniqlab chiqish maqsadga mu- vofiqdir. Bunaqni tabaqalashtirish esa ish bajaruvchining oy davomida turli ishlar bilan band bulishidan, toifasi va unvoni uchun tulanadigan qushimcha xaqdan, mexnatda qatnashish qoeffitsi- yentini qullanishdan iborat buladi, bu qoeffitsiyent asosan muayyan bir xodimning mex,nat unumdorligini va uning bajaradigan ishi- ning sifatini xisobga oladi.
Xo’jaliklarda ishlab chiqarish yaqunlarini, eqinlar x.osildorligini va boshqa sifat qursatqichlarini xisobga olgan xolda, yilliq ish xaqi tarif stavqasi 25-50 foizga oshirilib, yetishtiriladigan maxsulotlar qiymatidan ish xaqi fondi aniqlanadi. Bu ish xaqi fondi ichqi xo’jalik bulinmalarining (pudratchining) daromad ulushi xisoblanadi va xar 100 sumliq so- tilgan maxsulot qiymatidan aniqlanadi.
Uzil-qesil xisob-qitob qilgunga qadar maxsulot uchun xisoblangan ish xaqining 70 foizi miqdorida bunaq sifatida, xo’jalikqa yoqi uning nomidan tayyorlovchi tashkil otlarga maxsulot sotishdan olingan daromad xisobidan berib boriladi. Bu bunaq summasi xo’jaliklarda ishlab chiqilgan texnologiq xaritadan qelib chiqqan xolda xisoblangan ish xaqi tarif fondining umumiy sum- masidan oshirilmagan xolda belgilanadi.