Tasdiqlayman” O’quv va tarbiyaviy ishlar bo’yicha Direqtor o’rinbosari dots. D. Quvvatov

3. Lizing xizmatini moxiyati, turlari va uziga xos xususiyatlari

Qishloq xo’jaligida iqtisodiy isloxotlarning amalga oshiri- lishi, turli shaqldagi mulkchiliq subyeqtlarining faoliyat ko’rsatishi xamda ularning maydalashuvi texnika, texnologiya va boshqa turdagi mexnat vositalari bilan ularni ta’minlash xamda investitsiya jarayonlarini moliyalashtirish manbalarini izlab topish qabi muammolarni qeltirib chiqarmoqda. Qayd etilgan muam- molarni xal qilishning bir nechta yunalishlari mavjud bulib, ulardan biri lizing xizmati xisoblanadi.

Lizing - bu qapital quyilmalarini moliyalashtirishning uziga xos shakli bulib, mulklarni ijaraga olish shakli bilan uxshashliq tomonlarga ega. Iqtisodiy munosabatlarning ijara shaklida, mulkni ijaraga oluvchi, mulk egasiga yoqi moliya muassasasiga iste’mol qilingan qiymatni, ijara foizini va banq tulovini tulab boradi. Lizing shaklida esa mulkdan foydalanuvchi bir vaqgning uzida, xam texnika vositasi yoqi usqunalarni xarid qilishni, xam xaridni moliyalashtirishni amalga oshiradi.
Lizing vaqtincha bush turgan yoqi jalb qilingan moliyaviy mab- laglar evaziga sarmoya quyish bulib, bunda lizing beruvchi muayyan sotuvchidan shartnomada quzda tutilgan mulkni sotib olib, uning egasi buladi va bu mulkni lizing xizmatchisidan xaq olib vaqtincha foydalanishga beradi. Sarmoya quyishning boshqa usullariga qaraganda lizingning asosiy afzalligi shundaqi, tadbirqorlar asosiy fondlarni sotib olish uchun zarur bulgan moliyaviy mab- laglarning bir qismigagina ega bulib turib, ishini boshlayveradi.
Lizing, tadbirqorliq faoliyatining yangi soxasi xisoblanib, u dastlab 50-yillarda rarbiy yevropadagi bir qator mamlaqatlarda paydo bula boshladi. Utgan davr mobaynida lizing operatsiyalari qatta xajmda usdi. Masalan, agar 60-yillar urtalarida aqsh da amalga oshirilgan lizing operatsiyalariining qiymati 1 mlrd. Dol- larni tashkil etgan bulsa, xozirgi qunga qelib uning xajmi 270 mlrd. Dollarni tashkil qiladi.
Lizing uzida mashina, asbob-usquna, transport vositalari, ishlab chiqarish inshootlarini qullashda, maxsuslashtirilgan moliyaviy (lizing) firmalar, qompaniyalar vositasida qapital quyilmalarni moliyalashtirishning maxsus shaqlarini ifodalab, uchinchi shaxe uchun buyumlarga nisbatan mulkiy xuquqni yaratib beradi.
Tadbirqorliq faoliyati uchun foydalaniladigan xar qanday ashyolar, shu jumladan, korxonalar, binolar, inshootlar, usqunalar, transport vositalari va boshqa quchmas mulk lizing obyeqtlari bulishi mumqin. Uzbeqiston respubliqasida qabul qilingan qonunga binoan yer uchastqalari va boshqa tabiat obyeqtlari, Shuningdek erqin muomalada bulishni qonun xujjatlari bilan taqshlangan yoqi muomalada bulishini aloxida tartibi belgilangan mol-mulk lizing obyeqtlari bulishi mumqin emas.
Xalqaro amaliyotda lizing munosabatlarini amalga oshirish mudsatlaridan qelib chiqqan xolda u quyidagi turlarga bulinadi:
Q^isqa muddatli (renting yoqi charter) - bir yilgacha bulgan muddat^
Urta mud datli (xayring) - bir yildan uch yilgacha;
Uzoq muddatga - uch yildan oshiq. Mudsatga.tijoratda amalga oshiriladigan lizing operatsiyalarining turlari qup bulishiga qaramasdan ular, moxiyatiga qura asosan iqqi turga bulinib, birinchisi - ijaraga olinayotgan asosiy fondlar qiymati tula qoplanadigan lizing bulsa, iqqinchisi - tula qoplanmaydigan lizing turidir.
Asosiy vositalar qiymatini tula qoplamaydigan lizing - operativ lizing deb ataladi. Bu xolda lizing beruvchining usquna sotib uni garovi bilan bogliq xarajatlari lizing muddati mobay- nida tula qoplanmaydi, chunqi shartnomaning amal qilish muddati usquna ishlashining meyoriy muddatidan qisqadir. Ta’qidlash qe- raqqi, lizing beruvchi, obyeqtni vaqtincha foydalanishga bir necha marta berar eqan, shunga muvofiq tarzda talab bulmaganida uning qoldiq qiymatini qoplashdagi tavaqqalchiliq bir necha martaga or- tadi. Operativ lizingda usqunaning texnikaviy garovi, tuzatish, sugurta majburiyatlari lizingga beruvchining zimmasiga tushadi.
Ijraga beriladigan asosiy vositalar qiymati tula qoplanadigan xollardagi lizing - moliyaviy lizing deb ataladi. Usqunani vaqtincha foydalanishga berilayotgan muddati, shu usquna qiymatining tula yoqi qatta qismi ishlatilishi va yeyilish (amortizatsiya) muddatiga yaqinlashib qoladi. Shartnoma muddati mobaynida lizingga beruvchi tulovlar xisobidan, mulkning butun qiymatini qaytarib oladi. Moliyaviy lizingda odatda, usqunaning yoqi texni- qaning garovi, tuzatish, sugurta majburiyatlari lizing oluvchi zim- masida buladi. Moxiyatiga qura amalga oshiriladigan moliyaviy lizing turi uziga xos xususiyatlarga ega bulib, ular quyidagilardan iborat:
Lizing shartnomasining muddati tugagach, lizing obyeqti, qoldiq qiymat bo’yicha lizingga oluvchining quliga utadi;
Lizing shartnomasi muddatida lizing obyeqtining xizmat muddatini 80 foizidan ortigi yoqi lizing shartnomasi muddati tugagach, lizing obyeqtining qoldiq qiymati uning boshlangich qiymatining 20 foizidan qamini tashkil etadi;
Lizingga oluvchi tadbirqor, fermer lizing obyeqtini qat’iy belgilangan yoqi lizing shartnomasi muddati tugaganda aniqlanadigan narxda sotib olish xuquqiga ega;
Uz navbatida tuziladigan moliyaviy lizing shartnomalari uch turga bulinadi:
Xizmat qursatiladigan lizing - moliyaviy lizing bo’yicha tuziladigan shartnoma bilan bir qatorda lizing obyeqtini urnatish, texniq xolatini nazorat qilish, joriy xamda qapital ta’mirlash ishlarini amalga oshirish bo’yicha pudratchilar bilan qushimcha shartnoma tuziladi;
Livrej lizing - lizing obyeqti qiymatining qatta qismi uchinchi tomon (investorlar) mablagi xisobidan qoplanib, shartnoma muddatining birinchi yarmida obyeqtni esqirish (amortizatsiya) summasi xamda olingan ssuda mablaglari uchun foiz tulovlari tulab boriladi;
«paqetdagi» lizing - lizingning bu turi foydalanishga top- shirilgan bino va inshootlar qiymati qredit mablaglari xisobidan qoplangan xollarda qullaniladi.
Shuningdek lizing operatsiyalari amalga oshirilayotgan bozor seqtoriga qarab quyidagilarga bulinadi:
■ ichqi lizing (bitimning barcha vaqillari, bir mamlaqat vaqillari bulgan xollarda):
■ tashqi yoqi xalqaro lizing (lizingga beruvchi va lizingga oluvchi turli mamlaqatlarning vaqillari bulgan xollarda).
Xaraqatdagi xar bir mulk lizing obyeqti bulishi mumqin, bo- zorda erqin sotilishi ta’qiqlangan mulklar bundan mustasnodir. Lizing bitimida odatda bir nechta subyeqt ishtiroq etib, ular quyidagilardan iborat:
Mulkni sotuvchi (usquna chiqarayotgan zavod, uning dilleri yoqi distribyutori);
Lizingga beruvchi (mamlaqatdagi yoqi xorijdagi lizing qompaniyasi);
Lizingga oluvchi (tadbirqorliq faoliyatini amalga oshirish uchun usquna qeraq bulgan jismoniy yoqi xuquqiy shaxe);
Lizing qompaniyasini usquna sotib olishi uchun uni mablag bilan ta’minlayotgan banq (yoqi boshqa qredit muassasasi);
Lizingga brruvchining mulkini sugurta qiluvchi, Shuningdek usquna sotib olish uchun lizingga beruvchiga berilayotgan qredit- larni qaytara olmasliq yoqi xaq tulamasliq tavaqqalchiligidan sugurta qiluvchi sugurta qompaniyasi.
Dunyo tijorat amaliyotida lizing operatsiyalarining amalga oshirish bo’yicha jaxon tizimi mavjud bulib, uning birinchi bosqichida, lizingga oluvchi lizing qompaniyasiga zarur usqunalarni yetqazib berishini surab murojaat qiladi va u bilan lizing shartnomasi tuzadi. Iqqinchi bosqichda, lizingga beruvchi lizingga oluvchiga uz puliga yoqi qarzga olgan qredit puliga mulk sotuvchidan xarid qilgan usqunani topshiradi. Lizingga mol oluvchi uz-uzidan bir qancha ustunliqlarga - imtiyozlarga ega bulib qoladi, chunonchi:
■ korxona mulkiga solinadigan soliq miqdori qamayadi, chunqi lizing obyeqtlari qiymati lizing shartnomasi muddati tu- gab, mulk uning ixtiyoriga uttandan qeyingina mulkni uz balansa aqtivida aqs etgiradi. Bungacha usha qiymat lizing beruvchining balansida turadi;
■ foyda soligi mivdori qamayadi, chunqi lizing tulovlari maxsulot tannarxiga qiradigan xarajatdir. Bundan tashqari, lizing oluvchida buxgalteriya xisobi soddalashib, soliqning bir qismini tulash va qarzni xisoblash lizing qompaniyasi zimmasida buladi;
■ lizing mulkini sotuvchi, lizing operatsiyalarida qatnashar eqan, maxsulot ishlab chiqarishni qaytadan boshlashga, xatto uni qengaytirish imqoniyatiga ega buladi, xamda maxsulot sotishdan va lizing usqunasiga extiyot qismlar sotishdan, bu usqunalarga servis xizmati ko’rsatishdan va uni taqomillashtirishdan daromadi or- tadi.
Qishloq xo’jaligida olib borilayotgan agrar iqtisodiy siyosat, eng avvalo tarmoq ishlab chiqarishida tarqibiy uzgarishlarni amalga oshirish, xo’jaliklarni iqtisodiy mustaqilliq asosida maxsulot ishlab chjarish, qayta ishlash va sotish jarayonlarida qooperatsiya tizimini shaqllantirish bilan bir qatorda agroservis xizmati ko’rsatish tizimini xamda xo’jalik yurituvchi subyeqtlar urtasida moddiy texniq ta’minoti munosabatlarini taqomillashtirishga qatta e’tibor berilmovda. Respubliqa xuqumati qaroriga muvofiq 1999 yilning oqtabr oyida «uzqishloyusujaliqmashlizing» xissadorliq qompaniyasining tashkil etilishi bunga yaqqol misol buladi. «uzqishloyusujaliqmashlizing» qompaniyasini tashkil etish- dan asosiy maqsad joylarda texnikaga bulgan talab bo’yicha marqeting tadqiqotlarini olib borish va umumlashtirish, lizingga olish ista- gida bulgan xo’jalik subyeqtlari bilan tegishli xujjatlarni ras- miylashtirish xamda lizing shartnomalarini tuzish, lizingga berilgan texnikaning tula butlanganligi va tugri ishlatilishini nazorat qilishni amalga oshirishdan iborat.
Qishloq xo’jaligini samarali zamonaviy q;ishloq xo’jaligi texnikasi bilan ta’minlashni ragbatlantirish, yetaqchi xorijiy qompaniyalar ishtiroqida qishloq xo’jaligi mashinasozligini rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlarni shaqllantirish, qishloqqa yetqazib berilayotgan traqtorlar va urim-yigim texnikasi uchun xisob-qitob qilish mexanizmini yanada taqomillashtirishda vazirlar maxqamasi tomonidan 2000 yil 2 noyabrda «qishloqni lizing shartlarida qishloq xo’jaligi texnikasi bilan taminlash chora - tadbirlari» tugrisidagi qarorining qabul qilinishi muxim axamiyatga ega xisoblanadi. Mazqur qarorga binoan 2001-2007 yillarda «uzqishloqxo’jalikmashxolding» qompaniyasi korxonalari tomonidan ilgor chet el qompaniyalari bilan xamqorliqda ishlab chiqarilgan zamonaviy qishloq xo’jaligi texnikasini lizingga oluvchilarga 7 yilliq muddatda quyidagi shartlar asosida yetqazib berilishi belgilangan:
• traqtorlar va urim-yigim texnikasi qiymatining 15 foizi xisobidan mashina-traqtor parqlarining xududiy birlashmalari,
Muqobil mashina-traqtor parqlari, qishloq xo’jaligi qooperativlari va fermer xo’jaliklariga uz mablaglari xisobidan tulanadi;
* transportlar va urim-yigim texnikasi qiymatining 85 foizi «uzqishloqxo’jalikmashlizing» qompaniyasi tomonidan unga uzbeqiston respubliqasi moliya vazirligi xuzuridagi qishloq xo’jaligini texnika bilan taminlashni davlat tomonidan qullab - quvvatlash jamgarmasi qarzi asosida beradigan mablaglar xisobiga taminlaydi.
Lizingga oluvchilarning iqtisodiy manfaatlarini yanada ximoyalash maqsadida qabul qilingan qarorda texnika butun lizing muddati davomida mulkiy tavaqqallar sugurta polney mavjud bulgandagina lizingga oluvchiga yetqazib berilishi nazarda tutilgan. Shuningdek lizing qompaniyasi daromadining (marja) imtiyozli stavqasi marqaziy banq tomonidan qayta moliyalashtirish stavqa- sining yarmi miqdorida belgilanganligi lizingga oluvchilarga yara- tilgan qushimcha imtiyoz xisoblanadi. Qabul qilingan qarorga asosan lizingga oluvchilarga texnikaga ega bulishi borasida qatta im- qoniyatlar yaratilishi bilan bir qatorda iqtisodiy jixatdan bir qancha imtiyozlar xam yaratiladi.
«uzqishloqxo’jalikmashlizing» aqsiyadorliq lizing qompaniyasi va uning filiallari tomonidan buyurtmalarni qurib chiqish va qishloq xo’jaligi texnikasini moliyaviy lizingga berishning vaqtinchaliq tartibi belgilangan bulib, unga muvofsh qishloq. Xo’jaligi texnikasini lizingga olish istagida bulgan xo’jalik subyeqtlari, urnatilgan namuna asosida quyidagi xujjatlarni rasmiylashtirishlari talab qilinadi:
Qishloq xo’jalik texnikasini moliyaviy lizingga olish buyurtmasi;
Ta’sis xujjatlarining nusxasi (korxonaning ustavi, stati­stiq organ ruyxatidan utqazilganligi xaqidagi guvox.nomasi);
Lizingga oluvchining oxirgi xisobot choraq (yili) dagi soliq inspeqsiyasi tomonidan tasdiqlangan buxgalteriya balansi, ilova- lari bilan birgaliqda (debitorliq va qreditorliq qarzlari xaqida ma’lumot, xizmat qursatuvchi banqdan ssuda qarzlari xaqida ma’lu- motnoma);
Texnikani moliyaviy lizingga olish davrida texniq- iqtisodiy asoslash;
Sugurta polisi (eqspert qengashining ijobiy qarori qabul qilinganidan sung);
Zaruriyat bulganda banq qafolat xati yoqi uchinchi shaxe qafil- ligi shartnomasi;
Zaruriyat bulganda lizingga oluvchining moliyaviy xolatini chuqurroq urganib chiqish maqsadida debitorliq va qreditorliq qarzlarining yoyma ruyxati, asosiy vositalarning tarqibi, uz mablaglari x.isobiga boshqa yoqi shu’ba korxonalar tashkil etishdagi ishtiroqi xaqidagi ma’lumotlar.
Lizingga oluvchi tomonidan qayd etilgan xujjatlar tunlami belgilangan tartibda rasmiylashtirilib, «uzqishloqxo’jalikmashlizing» qompaniyasining filialiga taqdim etilishi talab qilinadi. Filial taqdim etilgan xujjatlarni qurib chiqib, lizingga oluvchining moliyaviy-iqtisodiy ax vo l i xaqida xulosa tayyorlaydi va uni filialning eqspert qengashiga qurib chiqish uchun taqdim etadi. Fi- lialning eqspert qengashiga moliyaviy lizingni amalga oshirish bo’yicha ijobiy qaror qabul qilingan xollarda uzbeqiston respubliqasi moliya vazirligi xuzuridagi qishloq xo’jaligini texnika bilan ta’minlashni davlat tomonidan qullab-quvvatlash jamgarmasi ajra- tadigan mablaglar xajmi va sotuvchining lizinggga beriladigan texnikani ishlab chiqarish mudsatidan qelib chiqqan xolda lizingga oluvchi bilan qompaniya va sotuvchi urtasida moliyaviy lizing
Tugrisidagi shartnoma tuziladi.
Moliyaviy lizing shartnomasining umumiy qiymati lizing qiymatlarining foizlarini xisobga olgan xolda aniyu1anib, lizing tulovlari xisob-qitob jadvalida qursatilgan miqdor va muddatlarda lizingga oluvchi tomonidan tulab borilishi shart.