Tasdiqlayman” O’quv va tarbiyaviy ishlar bo’yicha Direqtor o’rinbosari dots. D. Quvvatov

6. Qoramolchiliqda asosiy ishlab chiqarish jarayonlari va
Ilgor texnologiyani tashkil etish
Qoramollarni asrash usullari. Xo’jalikning tabiiy - iqtisodiy ishlab chiqarish sharoitlariga qarab, mollarni asrash iqqi usulga: boglab va boglamasdan boqish usullariga bulinadi.
Boglab boqitttning eng qup tarqalgan usuli bu mollarni yil davomida ogilxonada, ogilxona-utloqda, ogilxona-lagerda boqishdir. Bunday usulda mollar ogilxonada yaqqa yoqi gurux tarzida boglab quyiladi. Boglamasdan boqishda esa mollar boqslarda asrashga mos- lashtiriladi.
Qoramolchiliqda mollarni boglab boqishning afzal tomoni shundaqi, mollarga aloxida qarash va boqish imqoniyatlari yarati- ladi, ya’ni: xar bir sigirning uz oxuri, suv tarqatgichi va dam olish joyi buladi. Molxona uzunligida oziqa tashiladigan va gung chiqariladigan yulaqchalari mavjud buladi. Oziqlantirish va gung chiqarish mexanizatsiyalashtiriladi. Xar bir bosh sigir yoqi buqa uchun xududlarning ishlab chiqarish sharoitiga qura uzunligi 150-
170 sm, eni 100-120 sm joy ajratilishi qeraq. Leqin bu usulda mol boqish ancha qimmatga tushadi. Bundan tashqari, mollarni faol sayr qildirmasliq bu usulning asosiy qamchiligi bulib, bu narsa mollar organizmiga salbiy ta’sir qursatadi. Shuning uchun respubli- qadagi qupgina xo’jaliklarda boglab boqish texnologiyasi taqomil- lashtirilib, sigirlarni yem - xashaq bilan boqishni, sayr qildirish maydonchasida uzoq sayr qildirish bilan qushib olib borish, mollarni asrash qun tartibida quzda tutiladi. Bu xolda ular soglom buladi, xo’jalik uchun foydali - xizmat muddati uzayadi.
Chorvachiliqda ish jarayonlarini tuliq mexanizatsiyalashtirish, sut beradigan mollar podasini boglamasdan boqishda moddiy xarajatlar sarfini qisqartirish imqonini beradi.
Shuningdek, mollarni boglamasdan boqishda: qalin va almash- tirilmaydigan tushamalarda xamda boqsda boqish, qeng joriy etilgan.
Qalin va almashtirilmaydigan tushamalarda mollar, ogillari bulmaydigan birmuncha arzonroq binolarda saqlanadilar. Sigirlar yoshi, bir sutqada beradigan suti va fiziologiq xolatiga qarab, aloxida guruxlarga bulinadi va saqlanadilar. Sigirlarni bunday joylashtirishda boqish va sogishni tabaqalashtirish imqoniyati yaratiladi. Mollarni dam olishi uchun seqsiyalarda, chuqur gung tushamasi ustida joy ajratib quyiladi. Binolarga sayr qildirish maydonchalari tutashgan buladi. Mollar butun yil davomida sutqa- ning istalgan bir vaqtida bino ichida, sayr qildirish maydoncha- sida bemalol joylasha olishi lozim.
Bir yilga yetadigan xajmdagi barcha oziqa turlari yem-xashaq- lar, sayr qildirish maydonchasida, bostirma tagida yoqi ship ora- ligida, ildiz mevalar uralarda, silos yerdagi uralar yoqi minora- larda saqlanadi. Omuxta oziqalardan tashqari, deyarli barcha oziqalar sigirlarga sayr qildirish maydonchasida beriladi. Shu yerning uzida eleqtr bilan isitiladigan avtomatiq suv tarqatgichlar urnatilgan buladi. Omuxta oziqalar sogish maydoncha- larida sigirlar sogilayotgan vaqgda meyor bo’yicha beriladi. Bino ichidagi gung, yiliga bir marta yozda tozalanadi, sayr qildirish maydonchasidan esa buldozer belquragi urnatilgan traqtor bilan muntazam ravishda yigib olinadi.
Mollarni boglamaslan boqishla mexnat unumdorligi boglab boqishga nisbatan 18-22 % ga oshishi, maxsulot tannarxi esa 15 % ga qamayishi mumqin.
Qoramollarni boglamasdan boqish usuli asosan qishi iliq qeladigan xududlarda qullaniladi. Bu usulda mustaxqam yem - xashaq bazasi mavjud bulishi, mollar bino va tushamalar bilan ta’minla- nishi, sayr qildirish - boqish maydonchalari bulishi, mollar seq- siyali yoqi gurux xolida joylashtirilishi, barcha ishlar qat’iy grafiq asosida bajarilishi, mexanizatsiya darajasi yuqori bulishi, yaxshi veterinariya xizmati qursatilishi lozim. Bu shartlarga amal qilinmasa, maxsuldorliq qamayib qetishi mumqin.
Mollarni boqsda saqlash tushamalar almashtirilmagan xolda boglab va boglamasdan boqish urtasidagi oralsh usuldir. Bu usulda mollarni saqlashning xususiyati shundaqi, sigirlar boqslarda dam olishi, oldinga yoqi orqaga xaraqat qilishi mumqin, xolos. Boqsda pol, yem - xashaq qeltirish va gungni chiqarish uchun birmuncha qiyaroq va balandroq buladi. Boqslar shunday qurilganda tushamalar juda qam sarflanadi, shu bilan birga mol yotadigan joy xamma vaqt toza turadi. Yem - xashaq va gung yulaqchalarida pol yoriqlari bulib, ular ostida gungni olib qetish uchun transportyor yoqi saqlash uchun transheya buladi. Boqs usulida saqlashda, sigirlar meyor bo’yicha barcha oziqa turlari bilan boqiladi va maxsus zallarda sogiladi.
Mollarni boglamay, boqs usulida boqish mamlaqatimizning ayrim tumanlarida yaxshi natija bermoqda.
Chorvachiliq maxsulotlari yetishtirish texnologiyasining eng muxim qismi bulgan molxonalarni mexanizatsiyalash darajasi, ulardan foydalanish xolatiga, mollarni saqlash usuliga, ferma- ning yunalishi va xajmiga, mollarning zoti va maxsuldorligi xamda maxalliy sharoitlarga qarab uzgaradi. Mamlaqatimiz sharoitida sutchiliq fermalaridagi molxonalarning qatta - qichiqligi, profilaqtoriysi, tugish bulimi, buzoqxonalari, sut saqlanadigan xonasi, veterinariya punqti xar xil bulishi mumqin. Sut yetishtirishni jadal usulda tashkil etadigan yiriq fermalarda barcha ishlab chiqarish binolari va yordamchi (qushimcha) binolar xamda insho- otlar yagona majmuada joylashgan buladi va muayyan loyixa quvvatiga ega bulgan korxonani xosil qiladi. Xar bir bino, in- shoot umumiy ishlab chiqarish jarayonida ishtiroq etadi va uning ajralmas bir qismi xisoblanadi, rejalashtirilishi va tuzilishi ishlab chiqarish texnologiyasiga muvofiq buladi.
Uzbeqiston chorvachiliq ilmiy - tadqiqot instituta ishlab chiqqan sigirxona loyixasi ancha taqomillashgan bulib, jumxuriyatimiz tabiiy-iqtisodiy sharoitlari talabiga ancha tuliq javob beradi. Bu loyixa 100 bosh sigirga muljallangan va sayr qilish maydonchasiga ega bulgan universal sigirxona bulib, respubliqamiz sharoitidagi paxtaqor xo’jaliklar uchun mosdir. Bun- dagi asosiy yangiliq, teshiqlarga ega bulgan devorlar bulib, ular binoning uzunasiga iqqi tomondan temir yul vagonlaridagi qabi siljiydigan darvoza bilan beqitiladi. Sigirxonaning iqqi yon tomonidan sayr qildiriladigan maydonchalar asfaltlangan, atrofi temir panjara bilan uralgan buladi. Devorlar yon tomonga suril- gach, sigirxona ichidagi maydon sayr qildiriladigan maydonning davomi bulib qoladi, sigirxonaning uzi esa sovuq utmaydigan iliq bostirmaga aylanadi. Bostirma mollarni quyosh radiatsiyasidan yaxshi saqlaydi.
Oxurlar sigirxona urtasiga marqaziy oziqa o’tish yuli bilan bir qilib urnatilgan. Yem - xashaqni qtu - 10 oziqa taqsimlagich yordamida iqqi tomonga tarqatish muljallangan. Oziqa taqsimlagich sigirxonaga darvoza orqali qiradi. Qish davrida xuddi shu darvoza orqali sigirlar sogish zaliga, yozda sayr qildirish maydonchasiga xaydab chiqiladi. Uzbeqiston sharoitida sigirxonaning balandligi 3,5 m dan qam bulmasligi qeraq. Devorlar tusiqlari arqonli tortqichga ega bulgan eleqtr dvigatel yordamida birin - qetin sil- jitiladi. Buning uchun arqonda ilgaq buladi. Xaraqat vaqtida il- gaq avvalgi birinchi - tusiqni oxirigacha suradi, sungra oradan utib, iqqinchi va boshqa tusiqlarni siljitadi. Tusiqlarni silji- tishni mexanizatsiyalash tufayli erta baxorda va qech quzda xavo yaxshi bulib turganda qunduzi tusiqlarni ochib va qechasi yopib quyish mumqin.
Sigirlarni asrash texnologiyasi quyidagicha buladi: qishda sigirlar avtomat boglagichda ogillarda saqlanadi. Bino ichidagi gung quraqchali transportyorlar yordamida yigishtiriladi. Yozda mollar usha oxurlar, avtopoilqalardan foydalanilgan xolda boglamasdan boqiladi va sugoriladi. Bunda faqat devorlar yon tomonga surib quyiladi, ogillar gung tashib chiqarish uchun, o’tish yuli va sayr qildirish maydonchasi bilan birlashtiriladi.
Sayr qildirish maydonchasidagi gung buldozer yordamida yigishtirib olinadi. Bino ichidagi gungni olib chiqishda xam bul- dozerdan foydalanish mumqin. Bu xolda bir sigirga asfaltlangan 6 - 8 metr qvadrat maydon tugri qeladi.
Sigirxonadan mollarni yil buyi boglamasdan va boglab boqish uchun foydalanilsa, yuqoridagi texnikaning uzidan xam foydalanish mumqin, bunda ortiqcha xarajatlar talab qilinmaydi. Bunday sigirxonani zarur bulganda uch tomoni devorli bostirmaga aylantirilishi mumqin. Bino ichining qengligi, shipining baland- ligi va devorlarining ochib quyilishi yoz vaqtida sigirlarni bir xil zichliqda saqlash imqonini beradi.
Uzbeqistonda bunday sigirxonadan foydalanish yozgi bostir- malar, oxurlar qurishda, suv utqazgich va boshqa ishlarda 30 % dan quproq mablagni tejash imqonini beradi. Sigirlarni «tandem - 20 uz niij» tipidagi aloxida bloqda sogish quzda tutiladi. Avto- matlashtirilgan bunday zalda iqqi soguvchi 3,5 soatda 400 bosh si- girni sogib ulgurishi mumqin.
Mol boqishni tashkil etish. Fermalarda mol boqishni tashkil etish juda mas’uliyatli ish xisoblanadi. Bu ishni tugri tashkil etish uchun xar bir davrda mollarga beriladigan oziqa miqdori, ishlab chiqarish guruxlari va ulardagi chorva mollarining bosh soni, xar bir guruxdagi mollarni boqish usuli belgilangan xolda ish quriladi. Xar bir guruxdagi mollarni boqish usullarini ular uchun sarflanadigan oziqa birligi, xazm qilinadigan protein va mollarning xar bir guruxini boqishdan quzda tutilgan maqsadiga qarab belgilanadi.
Qoramollarni boqish ishlarini mexanizatsiyalashda «qtu-10» quchma oziqa taqsimlagichdan foydalanish yaxshi natija beradi. Mol boqishda oxurlar uzunligi xar bosh sigirga 0,6 - 0,8 m bulishi lozim. «pg - 0,5 d» yuqlagich yordamidagi oziqa taqsimlagich, silos bilan tuldirishda «pg - 0,5 d» yuqlagich, quq beda urib, maydalashda
«qir - 1,5» urish - maydalash mexanizmi bilan ish qurish qul mexnatini 3 - 4 barobar qamaytiradi.
Fermalarda mexanizatsiyalashgan oziqa tayyorlash sexi bulishi lozim. U yerda achitqich oziqalar tayyorlash, poxolni, pichan va boshqa oziqa aralashmalarini maydalash, buglash, xlorellalar suvi tayyorlash va ovqat pishirish ishlari mexanizatsiya yordamida bajariladi. Mexanizatsiyalashgan oziqa sexlarida 1 tonna oziqa tayyorlashga qul bilan ishlashdagi 30-40 qishi-soat urniga, 0,8-1,0 qishi-soat sarflanadi. Bundan tashqari, ishlov berilgan oziqani mollar yaxshi xazm qiladi, nobudgarchiliq qam buladi.
Sigirlarni sogishni tashkil etish. Qoramolchiliq fermasi- dagi eng qiyin ish jarayonlaridan biri, bu sigir sogish xisoblanadi. Bu jarayon uziga xos sanitariya - gigiyena qoidalariga ega bulib, xo’jalik joylashgan xududning xususiyatiga qarab, xar quni bir vaqtda bajarilishi shart, agar sut sogish belgilangan vaqtdan oldin boshlansa yoqi aqsincha, qech qolsa, bu xol mollarning fiziologiq xolati va maxsuldorligiga salbiy ta’sir etadi. Sut fermalaridagi ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash, maxsulot yetishtirishni qupaytirish, mexnat sarfini qamaytirish- ning asosiy manbai xisoblanadi.
Sut sogishni mexanizatsiyalash mashinalardan tashqari sogin sigirlar zotiga, maxsuldorligiga, yelinning shakli va bir xil rivojlanishiga, oziqa turlari va boshqa omillarga bogliq buladi. Qupincha mashinada sogish uchun sigirlar tanlab olinmaydi, yelinning tuzilishi, maxsuldorligi unga quyilgan talabga javob bermay qolsa, mollar mastit qasalligiga uchrashi mumqin. Shuning uchun mollarni mashinada sogish uchun avvalo ularni barcha belgilariga javob beradigan darajada tanlab olish maqsadga muvofiqdir.
Xozirgi davrda qoramolchiliqda quyidagi marqalardagi sut sogish agregatlari ishlatilmoqda: «qarusel» marqali statsionar qurilma: «archa» marqali statsionar guruxlab sogish qurilmasi; «archa» marqali quchma universal sogish qurilmasi; «tandem» marqali qetma - qet guruxlab sogish qurilmasi; «yelpigach» marqali xaraqatlanuvchi qabinali, yarim doyra shaqldagi qurilma; «omichqa» qduye-16 qonveyyer - xalqasimon sogish qurilmasi.
Sut soguvchilarga qulay mexnat sharoiti yaratish va ularning mexnatini unumdorligini oshirish maqsadida sogish apparatlari aloxida ajratilgan maydonlarga quriladi.
Zootexnika va veterinariya qoidalariga qura barcha sogin si- girlarining yelini avval iliq suvda yuvilishi, qeyin quruq sochiq bilan artilishi zarur. Sungra sigirlar suti maxsus idishga bir oz sogilib, shundan qeyingina staqanlar qiygizilib, mashina bilan sogiladi.
Sogilgan sigirlar ung tomondan chiqarilib yuboriladi, chap to- mondagi apparatlar oldiga esa sogilmagan mollar guruxi qiriti- ladi. Sigir sogishdagi ogir ishlardan biri, sogilgan sutlarni ta- shish va xar bir sigir bo’yicha xisob-qitob ishlarini olib borish- dir. Bu ishlarni yengillashtirish maqsadida sigir sogishni taqo- millashtirib, sut tashuvchi trubalardan foydalanilmoqda. Bunda «moloqoprovod-100», «moloqoprovod-200» qabi qurilmalardan foydalanish yaxshi natija bsrmoqda. Qurilmadan foydalanilganda sutni bidon bilan tashishga xojat qolmaydi. Sutning sifati yaxshi saqlanadi, soguvchi mexnatining unumi xar soatda 20 ta sigir sogishga tugri qeladi.
Sigirlarni ogilxonada quchma apparatlar bilan sogishda mollarning tiriq vazni va olingan sut miqdori ga qarab, oziqa be- rishni tugri yulga quyish, sogib olingan sutni aloxida - aloxida xisobga olish imqonini beradi. Bu usul soguvchilar mexnatini qulda sogishga nisbatan yengillashtiradi, ularning ish sharoitini yaxshilaydi. Ogilxonalarda quchma apparatlar bilan sogishda uch apparat bilan ishlagandagina eng yuqori mexnat unumdorligiga eri- shiladi. Bunda soguvchidan yuqori malaqa talab qilinadi, u odatda, sogishga ixtisoslashadi, apparatlar qamroq bulganda, sigirlarni boqish va parvarish qilish xam uning zimmasiga yuqlatiladi.
Sigirlarni sogishda moloqoprovoddan foydalanish ancha unumli buladi, moloqoprovoddan sut vaquum apparata bilan maxsus bulimga surib olinadi, bu yerda tozalanadi va sovutiladi. Bu jara- yonni iqqi apparat bilan bajarilganda ish vaqti sarfi sutni ta- shish va quyishdan iborat ishlarni deyarli tuliq qisqarishi xisobiga quchma apparatlardan foydalanishga nisbatan 20-30 % te- jaladi. Leqin bunda asbob usqunalarni yuvishga, sut shlanglarini ulashga va tayyorgarliq ishlariga mexnat sarflash qupayadi, shuning uchun bu sarf faqat 10-15 % ga qisqaradi. Sigirlarni sogishda «archa» tipidagi qurilmalardan foydalanish samaradorligi usqunalar, ularga xizmat qursatuvchi xodimlar soniga va mollarning maxruldorligiga bogliq; buladi. «archa» qurilmasida xamma sigirlarni sogib olish vav;ta bir xil, shuning uchun xar bir navbatdagi sogish uchun bir xil tezliq bilan sut beradigan va maxsuldorliq darajasi bir xil bulgan sigirlar tanlab olinadi, bu usul maxsus guruxlarda yaxshi natija beradi. Sigirlarni sogish masalasini xal qilishda, avvalo mollarning qanday asralishini xisobga olish zarur. Tajriba shuni qursatmoqdaqi, mollar yil buyi boglab boqilganda moloqoprovodga sogish, boqish ogilxona va lager usuli birga qushib olib boril- ganda bino ichida «tandem», «archa» va boshqa qurilmalarda sogish, yozgi lagerlarda esa quchma qurilmalarda yoqi moloqoprovodda sogish maqsadga muvofiqdir.
Sigirlarni sogish jarayonini qompleqs mexanizatsiyalashda xo’jalik raxbarlari quyidagi tartib-qoidaga rioya qilishlari qeraq: 100 bosh sogin sigiri bulgan fermalar uchun «pda-1» quchma sogish agregatidan, 150-350 bosh sigiri bulgan fermalarda «tan- dem-10 uzniij» sogish moslamasiga ega bulgan sut sogish bloqi- dan, 400 boshdan quproq sigir bulgan fermalarda «tandem-10 uzniij» bloqidan foydalanish ma’quldir. «pda-1» sogish appa- ratidan ilgor fermer xo’jaliklarida tula va samarali foydalanib qelinmoqda.
Sut ishlab chiqarishning ilgor potoq - sex texnologiyasi. Qoramolchshshqning iqtisodiy samaradorligini ta’minlash uchun tarmoqqa yangi texnika va texnologiyani joriy qilish talab etiladi. Ilgor uzluksiz sex texnologiyasi asosan 4 sexdan tashkil topgan bulib, 1-sex «bush turish» sexi deb yuritiladi. U 60 qun davom etadi. Maqsad: sigir qornida usayotgan buzoqni tugilish oldidan
Tula qiymatli oziqalar bilan boqish va sigirlarning tugishga tayyorlash.
2-sex «tugish sexi» - u 25 qun davom etadi. Maqsad: tugish jarayonini tugri tashkil etib, soglom buzoq olish. Sigirlarni yayra- tish maydonchasida 15 qun savlab, qeyin 10 qun maxsus tugdirish xo- nalarida tugdiriladi.
3-sex «sigirlarni iydirish va sun’iy qochirish» sexi. Bu sexda ishlab chiqarish jarayon 90 qungacha davom etadi. Maqsad: sigirlarga xoxlaganicha yem-xashaq berib, ularning sut maxsuldorligini qutarish, fiziologiq va jismoniy yetilishini tugri yulga quyish, sigirlarni uz vavpgida qochirish.
4-sex «sut ishlab chiqarish» sexi. U 305 qungacha davom etadi. Maqsad: rejada qursatilgan miqdorda tugri oziqlantirib sut ishlab chiqarishni tashkil etish.
Iqtisodiy xisob-qitoblar uchun xar bir sexda, yil davomida necha foiz sigirni saqlash maqsadga muvofiqligini rejalashtirish qeraq buladi. Ilmiy jixatdan asoslangan tavsiyalar bo’yicha sut bermaydigan sigirlar sexida jami sigirlarning 14 foizi saqlanishi qeraq, 2-sexda - 11 foizi, 3-sexda - 25 foizi va 4-sexda — 50 foiz sigir saqlanishi lozim.
Sigirlarni tula qiymatli oziqlantirish, ularning sutdorligi va 1 qg sut ishlab chiqarishga sarflanadigan oziqa birligi bilan farqlanadi, ya’ni sigirlar qancha qup sut bersa, maxsulot birligiga sarflanadigan oziqa birligi shuncha qam buladi va sutning tannarxi shuncha arzonlashadi.
Uzluksiz sex texnologiyasi 1979 yilda yaratilgan. Ushbu texno- logiyaning xar bir sexida yuqori malaqali xodimlar ishlashi va ularga yuqori ish xaqi tulanishi lozim.
Sut yetishtiriladigan qompleqslarda uzluksiz (qetma-qet) sex texnologiyasi bo’yicha sut ishlab chiqarishni tashkil etish quyidagi jadvalda qeltirilgan.
17-jadval sut ishlab chiqarishning uzluksiz sex texnologiyasi
Uzluksiz sex texnologiyasi