Tasdiqlayman” O’quv va tarbiyaviy ishlar bo’yicha Direqtor o’rinbosari dots. D. Quvvatov

5. Qoramolchiliqni tashkil etish
Uzbeqistonda qoramolchiliq chorvachiliqning yetaqchi tarmogi bulib, jami shartli bosh molning 3/4 qismini tashkil etib, chorvachiliqning umumiy trvar maxsulotini 2/3 qismini beradi. Chorvachiliqni, shu jumladan qoramolchiliqni istiqboldagi rivojlanishi va- zirlar maxqamasining «qishloq xo’jaligini yanada chuqur iqtisodiy islox qilishning 1998-2000 yillarga muljallangan dasturi»da maxsulot ishlab chiqarishda tarqibiy uzgarishlar bulishi belgilab berilganideq, qoramolchiliq maxsulotlari ishlab chiqarish xususiy seqtorda amalga oshirilishi quzda tutilgan. Shuning uchun xozirgi vaqtda mavjud qoramollarning 86,1 foizi, shu jumladan sigirlar- ning 90 foizi, bundan tashqari mamlaqatimizda ishlab chiqarilgan sutning 93,6 foizi, gushtning 91,1 foizi xususiy seqtorga tugri qel- movda.
Shuningdek, ta’qidlash urinliqi jumxuriyat miqyosida qoramol va chuchqa gushti ishlab chiqarishga ixtisoslashgan «uzgushtsutsanoat» davlat xissadorliq uyushmasi, aralash maxsulot: gusht va sut ishlab chiqarish bilan qisman qishloq xo’jaligi qooperativi (shirqat) xo’jaliklaridagi fermerlar, nayel uchun ustiriladigan yosh mollarni ustirish va ularni sotish bilan davlatga qarashli ixtisoslashgan naslchiliq zavodlari, xo’jalik va fermalar shugullanadilar.
Qoramolchiliq qaysi shaqldagi korxonada rivojlantirilishidan qat’iy nazar ma’lum bir maxsulot turi: gusht, sut yoqi nayelli mollar yetishtirishga ixtisoslanggirilgan bulishi shart. Shundagina qoramolchiliq maxsulotlari yetishtirish uchun eng qulay shart-sharo- itlarga, ya’ni qompyuter texnologiyasi va genmuxandisliq yutuqlarini joriy etishga qulay imqoniyat vujudga qeladi, tarmoqqa tegishli fan-texnika tarashiyoti amalga oshiriladi. Bu esa raqobatbardosh maxsulot yetishtirishni qesqin qupaytirishga, maxsulot birligi xisobiga tugri qeladigan mexnat va moddiy pul xarajatlarini qamaytirish imqonini yaratib, ishlab chiqarish samara- dorligini ustirishga olib qeladi.
Korxonalar tasarrufida bulgan qoramolchiliq fermer xo’jaliklari va xususiylashtirilgan qoramolchiliq fermalarida ishlab chiqarish munosabatlarini ta’rifi 15-jadvalda berilgan.
Davlat va xar xil shaqldagi qishloq xo’jalik korxonalari tasar- rufida bulgan qoramolchiliq fermer xo’jaliklarida ishlab chiqarishni tashkil etishda ichqi xo’jalik xisobi shartlariga tuliq amal qilishlari maqsadga muvofiqdir. Xususiy qoramolchiliq fermalari esa tuliq xo’jalik xisobida faoliyat qursatadilar.
Turli xil mulkchiliq tasarrufida bulgan qoramolchiliq fermalari va fermer xo’jaliklarida ishlab chiqarish munosabatlarini urnatishda, ularny ixtisoslashtirish va xajmlarini ilmiy asoslangan meyorlarda tashkil etish qeraq.
Ixtisoslashtirishning iqtisodiy asosini tarmoqda yetishtirilgan tovar maxsulotlarining tarqibi, texnologiq jixatdan esa maxsuldor poda tarqibidagi sigirlar salmogi tashkil etadi. Xozirgi vaqtda shu andozalardan qelib chiqqan xolda sut va gusht ishlab chiqarishning nisbatiga qura qoramolchiliqni ixtisoslash- tirishda quyidagi yunalishlar vujudga qelgan:
Sut yetishtirish uchun ixtisoslashgan korxona va xususiy fermalar, ular asosan yiriq shaxarlar va sanoat marqazlari atro- fida joylashgan bulib, tovar maxsulotlarining 95-98 foizi sut va sut maxsulotlaridan iborat bulib, poda tarqibida sigirlar salmogi 75-80 foizni tashkil etadi;
Sut-gusht yetishtirish yunalishdagi xo’jalik va xususiy fermalar, ularda sut va gusht ishlab chiqarish nisbatlari 80:20, 70:30, 60:40 (birinchi qursatqich sut, iqqinchisi gusht salmogi, % da) nisbatda bulib, poda tarqibida 65-70 foiz atrofida sigirlar mavjud buladi;
Gusht-sut yetishtirish yunalishdagi xo’jalik va xususiy fermalar, bular aralash maxsulot yetishtirishda bozor talablaridan qelib chiqqan xolda, 80:20; 70:30 va 60:40 (birinchisi gusht, iqqinchi qursatqich sut, foiz xisobida) nisbatda gusht va sut maxsulotlari yetishtirilib, poda tarqibida 40-45 foizgacha sigir saqdaydilar;
Gusht ishlab chiqarish yunalishidagi xo’jalik va xususiy fer­malar mavjud, ularda tovar maxsulotlarining 90-95 foizini gusht yetishtirish tashkil etadi va poda tarqibida 30-35 foiz sigirlar gusht ishlab chiqarish uchun buzoqlarni ustirishga xizmat qiladilar. Chorvachiliqda fermalarni ixtisoslashtirish qutilgan samarani berishi uchun, ularning xajmini ichqi resurslardan tuliq foydalanish imqonini beradigan darajada urnatish qeraq.
Davlat tasarufida bulgan xissadorliq jamiyatlarida ixtisoslashgan yoqi aralash fermalar tashkil etish mumqin. Bunday xo’jaliklarda fermalarning maqsadga muvofiq xajmi maxsulot ishlab chiqarib xar bir shartli bosh moldan maqsimal foyda olish uchun qulay bulishi lozim.
Respubliqamizning paxtachiliqqa ixtisoslashgan xo’jaliklarida paxta-beda almashlab eqish tizimi amalga oshirilishi munosabati bilan ularda yem-xashaq bazasi yaratiladi, shu tufayli ulardagi qoramolchiliq yoqi sutchiliq fermasida 600 boshgacha sigir, gusht-sut yunalishida bulsa 1000 boshgacha qoramol, shundan 400-450 bosh sigir bulishi, ularning fermer xo’jaliklarida 100 boshgacha qoramol, shundan 50-60 bosh sigir bulishi tavsiya etiladi. Sutchiliq yunalishdagi fermalarda 400-600-800 boshgacha sigir, gunajin va 6 oyliqqacha buzoqlar bulishi qeraq.
Sholiqorliq xo’jaliklarida xam paxtachiliq xo’jaliklari qabi maqsadga muvofiq xajm tavsiya etiladi. Shaxar atrofidagi sabzavot-sut yunalishdagi xo’jaliklar, agar ularning xaydaladigan yeri 800-1200 geqtar bulsa, sut fermasida 600 bosh, fermer xo’jaliklarida esa 60 boshgacha sigir, agar xaydaladigan yeri 1500-
1600 geqtar bulsa, sut fermasida 600-800 bosh, fermer xo’jaliklarida 90 boshgacha sigir bulishi tavsiya etiladi.
Ta’qidlash lozimqi, xar bir qishloq xo’jalik korxonasida fermalar xajmini belgilashda yer maydonlarining joylashuvi, yem- xashaq bazasining axvolini, maxsulotlarni qayta ishlash imqoni- yatlarini va boshqa omillarni chuqur taxlil qilib xulosa chiqarish lozim.
Qoramolchiliqning barcha yunalishlarida ularning samarador- ligini ta’minlash omillaridan biri, bu ularni korxona xududida joylashtirishdir. Qoramollar uz tabiatiga qura qup oziqlanadigan xayvonlar qatoriga qiradilar. Shuning uchun ularni joylashti- rishda yem-xashaq maydonlariga yaqin bulishi e’tiborga olinishi shart. Shuningdek qoramolchiliqdan olinadigan maxsulotlar ay- niqsa sut maxsulotlari tez buziluvchan va tezda qayta ishlashni talab etadigan maxsulotlar turiga qiradi. Ularni tashish, qayta ishlash, saqlash va tayyor maxsulotlarni qadoqlangan sut, qaymoq, suzma, sariyog, sir, pishloq, muzqaymoq; va xoqazolar shakliga qelti- rish uchun anchagina texnika vositalari va ish quchi talab qilinishi tarmoqni rejalashtirishda e’tibordan chetda qolmasligi shart.
Qoramolchiliqni xususiylashtirish va ayniqsa fermer xo’jaliklarini tashkil etishda 30 shartli bosh mol xajmida uta qichiq xo’jaliklarini tashkil etish tarmovda bir qator qutilmagan salbiy xolatlarga olib qeldi, jumladan uta qichiq xo’jaliklarda yem-xashaq bazasini talab darajasida tashkil etilmaganligi, omuxta oziq;alarning qup qismini xususiy seqtordan sotib olinishi natijasida, sigirlar tula qiymatli oziqlanmaganligini ulardan sogib olinadigan sut maxsuloti qamayib, uz navbatida sutning tannar- xini oshirib yubordi. Bu bozorda sutning xarid narxini usishiga olib qeldi va axolining daromadi past qatlamini eng arzon iste’mol maxsulotlaridan biri bulgan sut va sut maxsulotlari iste’mol qilishini meyoridan 1,5-2,0 martaga pasaytirib yubordi.
Qoramolchiliqqa ixtisoslashtirilgan xo’jaliklarning ishlab chiqarish samaradbrligini oshirishning yana bir omili tarmoqni jadal rivojlantirishdir. Qoramollarni genetiq imqoniyatlarini oshirish, yuqori sifatli va tuyimli oziqalar bilan meyorida boqish, texnologiq jarayonlarni mexanizatsiyalash, maxsulot ishlab chiqarish va mexnatni tashkil etishda oila (jamoa) pudratidan qeng foydalanish - tarmoqni jadal rivojlantirishga olib qeladi. Sut qoramolchiligini jadal rivojlantirishning eng muxim shart-sha- roitlaridan biri bu - sigirlar maxsuldorligini genetiq omillar asosida oshirishdir. Bu shart-sharoitlar chorva mollarini yanada yaxshiroq asrash va boqish, meyorda belgilangan sifatli tuyimli yem-xashaq mavjud bulishi, sut sogish asbob-usqunalarini tender usulida tanlab olish va sut sogish texnologiyasiga binoan sogishni sex texnologiyasi asosida tashkil etish, ferma xodimlari uchun qulay sanitariya-gigiyena va maishiy xizmat sharoitlarini yaratish, mexnatni tashkil etish va maxsulot yetishtirishda ilgor usullarini joriy etish yullari bilan vujudga qeltiriladi.