Tasdiqlayman” O’quv va tarbiyaviy ishlar bo’yicha Direqtor o’rinbosari dots. D. Quvvatov

X rej = x + uq + qx = 30,0 + 0,2 x 18 = 30,0 + 1,6 = 31,6 s/ ga
Bunda: xrsj - rejalashtirilgan xosildorliq, s /ga;
X - erishilgan urtacha xosildorliq, s /ga;
Uq - qushimcha ugit sarflash meyori, s;
Qx- ugit sarflash natijasida mexnat unumdorligi oshuvchi xisobiga olinadigan xosil qoeffitsiyenti.
4.paxta ishlab chsharishni tashkil etish. Paxtachiliqning iqtisodiy axamiyati va vazifalari
Paxtachiliq respubliqamiz dexqonchiliq sanoati majmuining asosiy tarmogi bulib, mamlaqat xalq xo’jaligining ijtimoiy- iqtisodiy samaradorligini oshirishda va tarmoqlar urtasidagi munosabatlarni mustaxqamlashda aloxida urinni egallaydi. Paxta xom-ashyosi xamda undan olinadigan birlamchi va tayyor maxsulotlar nafaqat mamlaqatimiz ichqi bozorini tuldirishda, balqi ularni eqsport qilish asosida respubliqa budjetini chet el valyutalari bilan tuldirishda asosiy manba bulib xisoblanadi.
Prezident i.qarimov uzining «uzbeqiston xxi asr busagasida» nomli asarida paxtachiliqni respubliqa iqtisodiyotidagi urniga baxo berib shunday yozadi: - «bugungi qunda uzbeqiston tashqi bo- zorda talab qatta bulgan maxsulot - paxta tolasining asosiy ishlab chiqaruvchisi va yetqazib beruvchisidir. Respubliqa paxta tolasi ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda beshinchi va uni eqsport qilish bo’yicha iqqinchi urinda turadi». Paxtachiliqning korxonalar iqtisodiyotidagi urni> uning chiqindisiz, qup turli serdaromad tovar maxsulotlari yetishtirishidadir.
Jumladan, bir tonna paxtadan 340-350 qg tola, 50-60 qg momiq va 580 qg chigit olinadi. 340 qg toladan esa uz navbatida 3500m2 gazmol, bir tonna chigitdan esa 170 qg moy, 400 qg qunjara, 60 qg usimliq oqsili, 300 qg sheluxa olinadi. Bundan tashqari undan margarin, qir va atir sovunlari, alif moyi tayyorlashda foydalaniladi.
Umuman olganda paxtadan 1200 xilgacha tovar maxsuloti olinadi. Xisob-qitoblarga qura, paxta maxsuloti (gazlamalar, yog, qunjara va boshqalar) ni sotishdan xar bir geqtar xisobiga (xosildorliq 25 sentner bulganda) 200-250 ming sum daromad olish mumqin.
Paxta tolasi va guzapoyadan tayyorlangan maxsulotlar uzbeqistonning xalqaro savdosida xam qatta rol uynaydi. Uzbeqiston 20 dan ortiq xorijiy mamlaqatlarga paxta eqsport qiladi. Paxta ishlab chiqarishdagi asosiy vazifalar va uni joylashtirish. Mamlaqatimizda qabul qilingan dasturda qursatib utilganideq qishloq xo’jalik eqinlaridan yuqori xosil olishmaqsadida tuproq unumdorligini tiqlash va yaxshilash uchun quyidagilarni amalga oshirish zarur:
A) yaqin yillar ichida barcha xaydaladigan yerlarning tuproq si­
Fatini baxolash (bonitetlash, ruyxatdan o’tkazish);
B) sugoriladigan yerlarda navbatlab eqishni joriy etish;
V) paxtachiliq majmuasida paxta-boshoyush don eqinlari-beda
Almashlab eqilishini qeng joriy etish;
G) istiqbolda paxta maydonlarini 1,5 mln. Geqtarga yetqazish;
D) tuproq-iqlim sharoitlarini xamda qishloq xo’jalik eqin­
Lari yetishtirishning mintaqaviy ixtisoslashuvini xisobga olgan x.olda tumanlar va xo’jaliklar bo’yicha eqinlar tarqibini o’zgartirishga yul quyilib respubliqa mintaqalari bo’yicha paxta xom - ashyosi ishlab chiqarishni boshqa eqinlar bilan quyidagicha joylashtirish qeraq buladi:
Qoraqalpogiston respubliqasida paxta, boshoqli don, sholi, qand lavlagi, noan’anaviy eqinlar, duqqaqli va yogli eqinlar, mas- xar, nuxat, qungaboqar, supurgi, qizilmiya eqinlari;
Xorazm viloyatida tolasi iy-tipdagi paxta, don, qandlavlagi va sholi yetishtirishni qushib olib borish;
Qashqadaryo va surxondaryo viloyatlarida paxtaning p tipdagi urta va ingichqa tolali navlari nisbatini uygunlashtirish, yiliga 2 marta xosil olgan xolda don yetishtirishni rivojlantirish (quzgi boshoqli don yetishtirishni rivojlantirish va taqroriy maq- qajuxori, oq juxori, tariq va x.q.), ertagi va qechqi sabzavotlar yetishtirish xajmini qupaytirish;
Buxoro va navoiy viloyatlarida iv va v tip tolali paxta yetishtirishga o’tish, gallachiliqni rivojlantirish;
Samarqand viloyatida v tip tolali paxta, urugliq va tovar don, sabzavot, meva, uzum va tamaqi yetishtirishni rivojlantirish;
Jizzax va sirdaryo viloyatlarida paxtachiliq bilan birga- liqda gallachiliq va polizchiliqni rivojlantirish;
Toshqent viloyatida paxta, qanop, don, meva-sabzavot eqin­lari va uzum yetishtirish;
Fargona vodiysi viloyatlarida paxta, tovar don, urugliq don (andijon viloyati - 78 %), sabzavot, meva va uzum yetishtirish amalga oshiriladi.
Dexqonchiliq maxsulotlari yetishtirishga ixtisoslashgan fermer xo’jaliklariga ijaraga beriladigan paxta yer maydonlarini xajmi qamida 10 geqtarni tashkil etishi shart. Xar 100 geqtar paxta maydoniga 9 ball baxo berish tavsiya etiladi.
Paxtachiliqni jadal rivojlantirish, mamlaqatimiz buyich xosildorliqni geqtariga 30-35 sentnerga, yalpi xosilni 4-4,5 mln. Tonnaga yetqazish imqonini yaratish lozim.
Paxtachiliqni rivojlantirishda navlarni tugri baxolash muxim axamiyat qasb etadi.
Paxta tolasi shartli ravishda 9 tipga bulingan: (uz rst 615- 94) i a, i b, i, ii, iii tipdagi tolalar, uzun (ingichqa) tolali paxta nav- laridan olinadi. Ularning tolalari uta mustaxqam bulib, xar xil qimmatbaxo buyumlar, nafis va mustax.qam gazlamalar yuqori navli satin, xarir gazlama va tuqimalar tayyorlanadi. Iv-y-vi va vii tip tolalar urta tolali guza navlaridan olinadi. Ular tezpishar, xosildorligi yuqori bulganligi uchun qeng maydonlarga eqiladi.
Tip tolalaridan tuqimachiliq iplari, xaraqatga qeltiruvchi qayish tuqimalari, oyoq qiyimi, tuqima maxsulotlari va iplari tayyorlanadi.
Tip tolalardan tuqima, qiyim-qechaq, choyshab va boshqa mato- lar ishlab chiqariladi:
Tip tolalardan turli buyoqqa buyaladigan gazlamalar oli­nadi, jun bilan aralashtirilib matolar tayyorlashda foydalaniladi.
Respubliqa paxtachiliq xo’jaliklari uchun quyidagi is- tiqbolli navlarni eqish tavsiya etiladi: buxoro-6, oqqurgon-2, xo- razm-127, omad, oqdaryo-6, termez-31, s-6524, s-2609, qarshi-8,
Namangan-77.
Paxtachiliqni rivojlantirish tadbiriy choralari
Uzbeqistonda yangi ishlab chiqarish munosabatlari sharoitida paxtachiliqni taraqqiy ettirish soxasida quplab tadbiriy choralarni amalga oshirish muljallanadi. Paxta xosildorligi usishiga qarab paxta eqiladigan maydonlarni qamaytirish uchun quyidagilar quzda tutiladi:
Yerlarni fosforli va qaliyli ugitlar solib xamda qup yil­liq begona utlarga qarshi gerbitsidlar qullab, iqqi yarusli pluglar bilan uz vaqtida va sifatli shudgorlash:
Boshoqli don eqinlari yigib-terib olingandan sung, yerlarni taqroriy eqinlar bilan band qilmasdan, xar yili geqtariga 10 tonna maxalliy ugit solib, maydonlarni teqislash, bu maydonlarda chigitni plyonqa ostiga eqish uchun quzda tayyorlab quyish:
900 ming geqtar maydonning shurini xar yili yuvish; guzaning ertapishar navlari (s-4727, qirgiziston-z, s-9070, yulduz, toshqent-6) eqiladigan maydonlarni va tolasi iv tipga mansub bulgan (s-6524, s-6530) navlar eqin maydonlarini
Qupaytirish, buning uchun respubliqada qupi bilan 18 ta, shu jumladan 2 ta ingichqa tolali nav eqish;
500 ming geqtar maydonga chigitni tuqsizlantirib, saralab eqish, eqiladigan maydonlarni qengaytirish;
Chigitni plyonqa ostiga eqishni 10 aprelgacha tugallash va xosildorliqni yaqin yillar ichida geqtaridan 32 sentnerga qutarishni ta’minlovchi agrotexnika chora-tadbirlarini o’tkazish bilan bu maydonlarni qengaytirish;
Gerbitsidlar, guzaning usishini mu’tadillashtiruvchi prepa- ratlar qullaniladigan maydonlarni xamda zararqunandalar va qa- salliqlarga qarshi birgaliqda qurash qulamini qengaytirish;
Barcha agrotexniq va agroqimyo chora-tadbirlarini ilm-fan tavsiyanomalariga va ilgor tajribalarga muvofiq o’tkazish, xosilni mexanizatsiya yordamida yigib-terib olishni qeng joriy qilish va yigim-terim ishlarini oqtabr oxirigacha tugallash.
11.2. Paxtachiliqda asosiy texnologii tadbirlarni tashkil etish va rejalashtirish
Almashlab eqishni tashkil etish. Paxta ishlab chiqarish sa- maradorligini qutarishda dexqonchiliq madaniyatining asosi bulgan almashlab eqish eng asosiy omillardan biridir.
Ma’lumqi, jumxuriyatimizda dexqonchiliq tizimining asosini tuproq unumdorligi va eqinlar xosildorligini qutarishda eng qatta e’tibor ilmiy jixatdan asoslangan almashlab eqishni ta’minlashga qaratiladi.almashlab eqishni joriy etmasdan turib, ugitlash, sugorish, begona utlarga, xasharot va qasalliqlarga qarshi qurashning tugri, ilmiy jixatdan asoslangan tizimini qullab bulmaydi. Faqat eqinlar navbatlashuvi ilmiy asosda tashkil etil- gandagina tuproq unumdorligini saqlash va barqarorliqni oshirish mumqin.
Respubliqamiz paxtachiligida almashlab eqish uzoq yillar davomida beda - guza asosida olib borilgan, 10, 9, 8 dalali almashlab eqish tizimlarida bedadan qeyin 6-7 yilgacha faqat guza eqish quzda tutiladi. Bunday almashlab eqish tizimi paxta yaqqa xoqimligini ta’minlab, don va boshqa eqinlar yetishtirish imqoniyatlarini bir qadar cheqlab quyishga olib qeldi. Tuprogi shurlangan yoqi shurlanishga moyil yerlarda, ayniqsa, vilt bilan zararlangan yerlarda guza-beda navbatlab eqishning maydalangan, bulaqlangan sxemalariga o’tish tavsiya etiladi, bunda xam bir maydon galla bilan band bulishi lozim. (masalan, 2:4:1:3; 2:4:1:2; 2:3:1:3, ya’ni birinchi raqam beda maydonini, 2 chi va 4 chi raqam guza maydonini, 3 chi raqam esa don eqinlari maydonini ang- latadi).
Bozor ishlab chiqarish munosabatlari sharoitida don mus- taqilligiga erishish maqsadida aqsariyat maydonlarda guza-don, guza-yem-xashaq eqinlari, guza-oziq-ovqat eqinlari tizimiga o’tish maqsadga muvofiq deb xisoblanadi.
Xozirgi vaqtda almashlab eqishning bedasiz 1:2; 1:3; 1:4; 1:4:1:4 sxemasi, ya’ni don va guza navbatlashuvi qeng qullanilmoqda. Bu sxemada birinchi urinni boshoqli don eqinlari yoqi maqqajuxori egallaydi. Ular yigishtirib olingach, taqroriy eqinlar: tariq, chumiza, mosh, soya, qartoshqa, poliz va sabzavot eqinlari, ulardan qeyin quzgi-qishqi oraliq eqinlardan - raps, perqo, viqa, nuxat, javdar, xantal, tritiqalye qabilar eqilishi mumqin va ularning quq massasi yem-xashaq sifatida yoqi siderat (yashil ugit) qilib foydalanilganda yaxshi samara beradi.
Paxta urugchiligini tashkil etish va rejalashtirish.
Dexqonchiliq urugchiliqdan boshlanadi degan xalq naqli bejiz ay- tilmagan. Chunqi saralangan qonditsiyaga yetqazilgan urugdangina soglom, baquvvat paxta nixollari usib chiqadi.
Ma’lumqi tuproq - iqpim sharoitiga mos qeladigan tumanlash- tirilgan paxta navlarining ijobiy xususiyatlarini saqlab qolish maqsadida mamlaqatimizda 5 yilliq sxema (uz rst 663-96) asosida urugchiliq tashkil etilgan bulib, elita va birinchi reproduqsiyali chigitni elita xo’jaliklari yetishtirsa, iqqinchi, uchinchi va turtinchi repoduqsiyali urugliq chigitlarni yuqori xosildorliqqa ega bulgan, maxsus urugchiliq xo’jaliklarida yetishtiriladi.
Eqiladigan paxta chigitlari ur standarta bo’yicha quyidagi ta- lablarga javob bergandagina eqishga ruxsat etilishi qeraq:
Unib chshish darajasiga qarab: i-qlassli urugliq chigitning unib chiqishi 95-100 %, ii- qlassli chigitniqi - 90-94 %, sh-qlassli chigitning unuvchanligi 85-89 % ga teng bulishi qeraq;
Nav tozaligi elitada -100 %, 1-reproduqsiyada -99 %, ii- reproduqsiyada 98 %, iii- reproduqsiyada -96 % qilib belgilangan;
Chigitning shiqastlanishi - qul terimi chigitida - 5 % dan, mashina terim chigitida -7 % dan qup bulmasligi, chigit tuqi qoldigi - tuqli chigitlarda - 0,8% dan, tabiiy tuqsiz chigitlarda - 0,4 % dan oshmasligi qeraq.
Chigit namligi: qul terimida - 9 %, mashina terimida - 10 % dan ziyod bulmasligi muximdir.
Paxtani ugitlashni tashkil etish. Tuproq unumdorligini qutarish va guza xosildorligini oshirishda ugitlardan ilmiy asoslangan meyor va^ muddatlarda foydalanishni rejalashtirish va amalga oshirish guza usishini xamda rivojlanishini jadallashti- ruvchi asosiy omillardan biri xisoblanadi. Ugitlash tizimi organiq va mineral ugitlardan foydalanishni uz ichiga oladi.
Ugitlarni qullash meyori: tuproqning tipiga, ugitning shaq- liga, navbatlab eqish maydoniga qarab rejalashtiriladi.
Ilmiy tadqiqot ishlarining natijalariga qura, bir tonna paxta xosilini yetishtirish uchun urta xisobda 50-60 qg azot, 75-90 qg fosfor va 25-30 qg qaliy ugitlari sarflanadi. Mineral ugitlarning samaradorligi organiq ugitlar bilan qushib qullanil- ganda ancha usadi.
Guzaning oziqlanishini mu’tadil sharoitini ta’minlash, uning usishi va rivojlanishini tezlashtirish uchun buz tuproq sharoitida belgilangan xosilni e’tiborga olgan xolda azotning quyidagi meyorlari (geqtariga qg xisobida) tavsiya etiladi:
Xosildorliq geqtariga 15-20 s bulganida - 100 qg, 20-25 s.da -
150 qg, 25-30 s da - 200 qg, 30-35 s.da - 250 qg, 35-40 s da - 300 qg, 40-45 s da - 350 qg rejalashtiriladi.
Azotli ugitlar tuproqqa bulib-bulib solinadi. Bunda 25-30 % ugit tuproqni eqishga tayyorlash paytida chizel-qultivator (chqu-4) yordamida yerga solinadi. Azotli ugitlarning qolgan meyorlari guzaning usish davrida 2-3 marta oziqlantirishga taqsimlanadi, (150 qg bulsa - 2 marta, 250 qg gacha bulsa 3 marta). Oxirgi marta oziqlantirishni xamma viloyatlarda 10 iyuldan qechiqtirmasdan ta- momlash zarur.
Xuddi Shuningdek, paxtachiliq xo’jaliklarida tuproq tarqi- bida fosfor va qaliy ugitlarining meyoriy mutanosibligini sayugash, tuproq unumdorligi va paxta xosildorligini oshirili- shiga xizmat qiladi. Fosforli ugitlar 3 muddatda: yilliq meyor- ning 60-70 foizi shudgorlashdan oldin, qolgani chigitni eqish bilan bir vaqtda va gullash fazasining boshlanishida yerga solinadi.
Meyor bo’yicha fosforli ugitni qullash, azotli ugitga nisbatan quproq buladi. Ular urtasidagi uzaro nisbat (n:p) 1:1,5 bulishi foydalidir. Azot bilan qaliyning nisbati 1:0,5 bulganligi maqsadga mu- vofiqdir. Qaliy u g it i meyorining 50 % shudgorlash oldidan be- rilsa, qolgan qismini shonalash fazasida berish tavsiya etiladi. Fosfor va qaliy ugitlarining meyorini belgilashda agroximiya qartogrammasining ma’lumotlaridan foydalanish shart. Ugitlar qrx-4, qrx-3,6 , qxu-4 marqali qultivatorlar yordamida beriladi.
11.3. Paxtachiliqda asosiy ishlab chitsarish jarayoilariii tashkil etish
Paxta yerlarini shudgorlashni tashkil etish. Paxtachiliqni samarali tashkil etishda, shudgorlash jarayonini tugri rejalashti- rilib texnologiq xarita orqali amalga oshirish qatta axamiyatga egadir. Shudgorlash quz va baxor paytlarida utqazilib, quzgi shudgorlash baxorgiga nisbatan qupgina afzalliqlarga egadir. Quzgi shudgorlash baxorda xaydalganga nisbatan, geqtariga 3-5 sentner ortiqcha xosil beradi, xosilning 85-90 % sovuq tushguncha terib olinadi.
Quzgi shudgorlashning eng qulay mudsatini texnologiq xari- tada, oqtabr oyining urtalaridan noyabr oyining oxirlarigacha re- jalashtirilsa, maqsadga muvofiq buladi.
Shudgorlash oldidan ugitlardan foydalanish rejalashtiri- lishi shart, fosforli ugitlar yilliq meyorning - 60-70 %, qaliyli ugitlarni - 50 % rejalashtirilishi samaralidir. Organiq ugitlar rto-4, mineral ugitlar esa rtt-4,2 seyalqalarida sepiladi.
Agar xo’jaliklar chigitni pushtaga eqib, ustirmoqchi bulsalar, sifatli shudgor utqazilgach, yer teqislanib, 90 yoqi 60 sm. Qengliqda pushtalar olinadi, 90 sm. Liq qengliqda olingan pushtaning ba- landligi - 25-30 sm., 60 sm.liq qengliqda esa - 16-18 sm. Baland- liqda pushta olish rejalashtiriladi.
Shudgorlangan dalalarda paydo buladigan noteqisliqlarini bartaraf etish uchun p-2,8 a, ppa-3,1 marqali qeng qamrovli teqis- lagichlar, gn-4, gn-2,8 osma greyderli teqislagichlar, bdt-2,2 yoqi bdt-2,5 marqali ogir disqali tirqama borona va boshqa asbob-usqu- nalardan foydalanish tavsiya etiladi. Teqislashni iqqinchi mudda- tida - baxordan qura, quzda utqazilgani samarali xisoblanadi.
Yogingarchiliq miqdori 200-250 mm gacha buladigan xududlar bilan bir qatorda, yogingarchiliq meyorida buladigan xududlarda, qutilmaganda ayrim yillari qam miqdorda namliq tuplanadiqi, bunda zaxira suvi berish zarur. Zaxira suvi fevral, mart oylarida,
174
Eqishga 10-15 qun qolganda utqazilishi rejalashtiriladi. Eqin oldi zaxira suvi berishning samarasi yuqoriroq xisoblanadi. Sugorish meyori, yengil tuproqlarda geqtariga 800-1000 m3, ogir tuproqlarda 1200-1500 m3 bulishi rejalashtiriladi. Sugorish davomiyligi 24-36 soatni tashkil etsa maqsadga muvofiq buladi.
Tuproqni eqishga tayyorlashni tashkil etish. Tuproqni eqishga tayyorlash paxta xosildorligini oshirishdagi asosiy omil- lardan biri bulganligi uchun bu tadbir baxordan boshlanadi. Tuproqni eqishga tayyorlash quyidagilarni rejalashtirishni uz ichiga oladi:
Shurlanmagan, begona utlardan toza, shudgorning yaxshi xususiyatlari saqlanib qolgan maydonlarda borona va mola birga- liqda ishlatilib, chigit eqiladi;
Dala begona utlar bilan ifloslangan bulsa, 6-8 sm chuqurliqda qultivatsiya yoqi 10-12 sm chuqurliqda chizel yuritilib, qeyin borona-mola yuishb eqiladi;
Zaxira suvi berilgan yoqi sifatsiz shudgorlangan maydon­larda 16-18 sm. Chuqurliqda borona-mola yuritilib eqiladi;
Shuri yuvilgan maydonlarda, tuproqning yetilish chuqurligi- gacha chizel qilinib, qeyin borona-mola qilib eqiladi. Mexaniq tarqibi ogir bulgan tuproqlarda chizellashni 1-2 marta taqrorlash mumqin;
Agar dala begona utlar bilan quchli ifloslangan bulsa, agdargichi olib tashlangan plug bilan 16-18 sm chuqurliqda xaydalib, qeyin borona-mola yuritilib eqiladi.
Chigitni eqishga tayyorlash va eqishni tashkil etish. Chigitni eqishga tayyorlash tadbiri paxtachiliq tizimida aloxida axamiyatga ega. Chunqi soglom, bir teqis quchat olish, chigitni eqishga tayyorlash jarayoni bilan bogliqdir. Avvalo yuqorida qayd etilganideq eqiladigan chigitlar i-ii-iii qlass talablariga javob berishi shart. Urugliq chigitlar dastavval qasalliqlarga qarshi paxta zavodlarida marqazlashtirilgan xolda qimyoviy moddalar bronotaq (1 t chigitga 6 qg) pav-61, ponaqtin (1t chigitga, 4 qg) bilan dorilansa, xo’jaliklarda 40 % li formalin bilan xam (90 litr suvga 1 qg formalin) dorilab eqish rejalashtiriladi. Xo’jaliklarda tuqli va tuqsiz chigitlar eqiladi. Tajribada tuproqning 10 sm chuqurliqdagi urtacha sutqaliq xarorati 13-15°s bulganda eqish boshlanadi.
Xar geqtar maydonga sarflanadigan chigit tuqsizlantirilga- nida 25-30 qg, tuqli chigitda - 60 qg. Dan rejalashtiriladi.
175
Eqish stx-4, sxu-4, seyalqalarida utqaziladi. Chigitni eqish- dan oldin dalaga bir yilliq begona utlarga qarshi geqtariga 4-6 l nitron (treflan), eqish bilan birga 1,0-1,2 qg qotoran, 2,0-2,5 qg prometrin, 1,0-1,3 qg, qotofar preparatlarini pgs-2,4: pxg-4 moslamalari yordamida qayta ishlash rejalashtiriladi.
Chigitni undirib olish va yagonalashni tashkil etish. Chi- giti tuliq undirib olingan maydonlarda tezliq bilan yagonalash tashkil etiladi. Yagonalashdan maqsad bulgusi xosilga (ortiqcha nixollarni yuqotish natijasida) xosil qushishdir. Tajribalar shuni qursatadiqi, 100 ming tup xisobiga ortiqcha qoldirilgan nixollar yerdan 6-10 qg azot, 1-2 qg fosfor va 4-6 qg qaliy modda- sini ortiqcha olib qetar eqan.
Yagonalashda xar bir geqtar maydonda, uning xususiyatlari e’tiborga olingan xolda quyidagicha miqdorda tup - nixol qoldirilishi maqsadga muvofivdir:
Buz tuproqli mintaqalarning utloq tuproqlarida geqtariga -
110-120 ming tupgacha nixol;
Sizot suvlari chuqur joylashgan serunum buz tuproqli, Shuningdek shurlangan yerlarda - 120-130 ming tupgacha;
Urta unumdorliqdagi tuproqlarda - 130-140 ming tupgacha;
Xosildorligi past, shagal, qayroyush qatlami yuza joylashgan, qumoq tuproqli yerlarda - 140-150 ming tupgacha.
Texnologiq xaritada, 1 metrga 6-8 tup nixol qoldirish, yagonalash qulda va 5-15 mayda utqazilishi rejalashtiriladi.
Ruzani sugorishni tashkil etish va rejalashtirish. Paxta- chiliqda yuqori va sifatli xosil olish uchun sugorish tadbirlarini uz vaqtida, meyorida o’tkazish qatta axamiyatga egadir.
Ruzani sugorish gullashgacha, gullash va pishish fazalarida olib boriladi va 2 martdan 12 martagacha rejalashtiriladi.
Umumiy mavsumiy sugorish meyori geqtariga 2000-8000 qub. Metr bulishi mumqin.
Sugorish meyori: yengil (qumli va qumoq) tuproqlarda guza gul- laguncha geqtariga - 500-600 qub. Metr, gullash davrida - 700-800 qub. Metr.
Urta qumoq tuproqlarda gullashgacha - 600-700 qub. Metr, gullash davrida - 800-900 qub. Metr.
Ogir tarqibli tuproqlarda gullashgacha - 700 qub. Metr gacha, gullash davrida 1000-1100 qub. Metr bulishi shart. Ruzaning pishish fazasida sugorish meyori xam geqtariga 500-600 qub. Metr dan 600- 700 qub. Metr gacha rejalashtiriladi.
176
Qumli shagal qatlamli tuproqlarda guza - 9-12 martagacha; urta qumoq, sizot suvlari chuqur joylashgan yerlarda - 7-9 martagacha; yer osti suvlari yuza joylashgan yerlarda - 2-4 martagacha sugorish rejalashtiriladi.
Texnologiq xaritalar tuzganda sugorish uchun egat olish 15-18 sm chuqurliqda, 1,4 tq, t-28x, mtz-80, mtz-50 traqtorlarida va qxu-4 moslamasi yordamida 10 vi - 20 vi da o’tkazish rejalashtiriladi.
Dastlabqi sugorish, egatlab qulda 13.v-25.v larda utqazilishi rejalashtiriladi.
Iqqinchi sugorish - 1000 qub. Metr/ga, egatlab, qulda 8.vi-25.vl larda utqaziladi.
Uchinchi marta sugorish - 800-1000 qub. Metr /ga egatlab, qulda 8.vii - 22.vii larda utqaziladi va xoqazo. Sugorishda yomgirlatib sugorish usulidan, ya’ni dda-100 m, dshq-64, dos qabi mashina- lardan foydalanilsa, sugorish meyori 2-3 martagacha qamayadi.
Qeyingi paytlarda tomchilatib sugorish va yer ostidan sugorish usullari xam joriy etilmoqda.
Ruza qator oralariga ishlov berishni tashkil etish. Ruza qator oralariga ishlov berishdan maqsad, begona u t a a r n i yuqotish va tuproq yuzasini yumshatishdir. Qultivatsiya o’tkazish qator oralariga ishlov berishning eng asosiy tadbirlaridan xisoblanadi. Bu tadbir guza nixollari paydo bulishi bilan amalga oshiriladi.
Birinchi qultivatsiya nixollar teqis unib chiqqan paytida tashkil etilib, begona utlarga qarshi qurash, nixollar qatoridan 7-
10 sm masofada va 6-8 sm chuqurliqda utqaziladi. Texnologiq xarita tuzganda traqtor sinflari 1,4 t.q. Va qxu-4 moslamalari yordamida yuqorida qayd etilgan meyoriy chuqurliq va qengliqda taxminan 25.iv-30.iv larda utqazilishi rejalashtiriladi. Jami 4-5, ba’zan 6-7 marta qultivatsiya o’tkazish rejalashtiriladi.
Ruza chilpishni tashkil etish. Ruzani chilpishning ax.amiyati shundaqi, u oziqlantirishda assimilyatsiya maxsulotlari usimliqqa bir xil taqsimlanishini ta’minlanib, xosil tugunchalarining tuqilishini qamaytiradi, qusaq soni 1-2 tagacha, qusaqdagi paxta vazni 0,2-0,5. G ga ortadi, tola sifati yaxshilanadi, u suv davri 5-10 qunga qisqarib, xosildorliq geqtariga 1,5-2,5 s. Ga oshadi.
Chilpish muddatlari: guzaning tup soni 110-120 ming dona bulgan maydonlarda xosil shoxi 15-16, 130-140 dona ming bulganda xosil shoxi 13-14 ta gacha yetganda va texnologiq xaritalar tuzganda 1,4 tq traqtori, chvx-4 agregata yordamida 25.vii-5.viii larda 177
Utqazilishi rejalashtiriladi. Ingichqa tolali guzalarda quchat qalinligi geqtariga 130-140 ming, xosil shoxlar soni 20-22 taga, 140-150 ming tupli guzalarda - 18-20 taga yetganda chilpish utqazilishi rejalashtiriladi.
Ruza defoliatsiyasi va xosilni yigishtirishni tashkil etish. Ruza defoliatsiyasini o’tkazishdan maqsad xosilni yetili- shini tezlashtirish va uni qisqa mudsatlarda mashinada terib olishni tashkil etishdir.
Defoliatsiyaning samarali bulish omillaridan eng muximi, uni o’tkazishning eng maqbul muddatini belgilashdir. Qup yilliq ma’lumotlarga qaraganda uzun tolali guza navlarining tuplarida mavjud qusaqlarning 35-40 foizi, urta tolali navlarda esa qamida 50 foiz ochilganida defoliatsiya qilish rejalashtiriladi.
Texnologiq xarita tuzganda defoliatsiyani 1,4-t.q traqtori va ovx-28 moslamasi yordamida 5.ix-25.ix gacha o’tkazish rejalashtiriladi. Urta tolali guzalardan paxta mashinalar bilan 2 marta: dastlab, guza tuplaridagi xosilning 50-60 foizi ochilganida, iq- qinchi marta esa 20-30 foiz ochilganda terib olinadi. Ingichqa tolali guzalarda qusaqlarning qamida 50-60 foizi ochilganda terish boshlanib, 10-12 qun uttandan qeyin yana bir marta terib olinadi. Texnologiq xarita tuzganda birinchi paxta terimi mashinada, xosilning 55-60 foizi ochilganida 1,4-t.q. Traqtori va 14xv-2,4 moslama yordamida 15.ix-29.ix gacha rejalashtiriladi.
Iqqinchi mashina terimi, qolgan qusaqning 30-35 foizi ochilganida, yuqorida qayd etilgan mashina va mexanizmlar yordamida 1.x-25.x gacha o’tkazish rejalashtiriladi va x.q.
Birinchi qul terimi 25-30 foiz qusaq ochilganida, qulda 5.ix- 20.ix gacha o’tkazish rejalashtiriladi. Iqqinchi qulda terim 30-35 foiz qusaq ochilganda, 20.ix-5.x da o’tkazish rejalashtiriladi va x.q.
Paxtaning birinchi va iqqinchi terimidan qeyin dalalarda ma’lum darajada tuqilgan paxtalarni terish uchun pxn-1,2 va pxs-3,6 marqali paxta yigishtirgichlaridan foydalaniladi. Te- rilgan qusaqni chuvish uchun upx-1,5 mashinasi qeng qullaniladi.
Ruza xosili tuliq yigishtirib olingach, guzapoyaning qv-4 a va qv-3,6 a, qn-1,2, qn-1,8 moslamalar yordamida yigishtirib olinadi.
11.4. Paxtachiliqqa ilgor tajribani joriy etish
Mamlaqatimizda xozirgacha qullab qelinayotgan texnologiya bo’yicha chigit aprel oyida eqiladi. Bunga sabab tuproqdagi xaroratning yetarli (11-12 daraja) bulishini qo’tishdir. Yangi an- dijon usulining qulay tomoni shundaqi, chigitni aprel xaroratini poylab utirmay, 15-16 martda, ya’ni tuproqning 10 santimetr chuqurliqdagi qatlamida xarorat 8-10 daraja bulganda xam eqave- rish mumqin. Bunda plyonqa quyoshning ta’sirida tuproq xaroratini 3-4 daraja oshiradi, chigit darxrl amal qilib, tula va tuqis unib chiqadi va tez ildiz ota boshlaydi.
Plyonqa ostiga eqilgan maydonlarda xar qanday ob-xavo sharoitida xam qatqaloq bulmaydi. Tuproq doim mayin va yumshoq xolatda buladi. Plyonqa tufayli olinayotgan qushimcha xarorat tuproqning pastqi qismidagi namini buglatib, tepa qismiga qutaradi, bug plyonqaga tirqalgach, yana quyiga tushadi, tuproqdagi foydali miqro- organizmlarning xayot faoliyati quchayadi. Natijada chigitni unib chiqishi uchun doimo nam yetarli buladi. Tuproq qatlamidagi mavjud organiq va mineral ugitlar yosh nixollarda paydo bulayotgan ildiz- chalar orqali, tula eqinga singadi va guza durqun, soglom usib, tez rivojlanadi.
Chigit 90 santimetr qengliqda, 90 x 30 sxemada qushqator qilib eqiladi. Egatning qengligi 60 santimetr, qushqatorning oraligi 30 santimetr va quchatlar oraligi 12 santimetr buladi. Shunda, xar geqtar yerda 180 ming tup quchat joylashtirishga erishiladi. Av- valgi usulda esa quchatlar soni 70-90 ming tupdan oshmas edi.
Plyonqa ostida xaroratni quproq olgan guza rivoji tezlashadi va xosilga qirishi xam shunga yarasha barvaqt buladi. Xullas, xar bir tadbir uz vaqtida, obi-tobida utqazilsa, xosilning pishib yeti- lishi odsiy usulga nisbatan, xatto bir oyga tezlashishi mumqin- ligi amalda isbotlandi. Chunonchi, andijon viloyati bo’yicha plyonqa ostiga eqilgan maydonlardan urtacha 42,6 sentnerdan xosil olindi.
Bu viloyatdagi urtacha qursatqichga nisbatan 11,8 sentner qupdir.
Qurgontepa tumanidagi "savay" shirqat xo’jaligida esa 50 geqtar maydonda, xitoyliqlar quzatuvida plyonqa ostida parvarish qilingan guza 46,2 sentnerdan xosil berdi. Oddiy usulda parvarish qilingan yerdan esa 29,2 sentnerdan paxta yigishtirib olindi. Qatta maydondagi bu tajriba yangi texnologiyaning afzalliqlarini yaqqol qursatib turibdi. Demaq, yangi usul risoladagideq qullanilganda prezidentimiz i.a.qarimov ta’qidlaganideq respubliqa bo’yicha xosildorliqni 14-15 sentnerga oshirish imqonini beradi.
Olib borilgan tajribalar shuni qursatadiqi, yangi texnolo- giyani joriy etishga puxta tayyorgarliq qurish talab etiladi. Av- valo, yer sifatli shudgorlanishi, tuproq mayin va bir teqis bulishi lozim. Agar 2 santimetr yoqi yongoqdan qattaroq qesaq bulishiga yul quyilsa, plyonqa yirtilib qetadi. Plyonqa goyat yupqa va juda tiniq bulganligi sababli usimliqqa zarur bulgan issiqliq xamda yorug- liqni yaxshi utaazadi. Dalada guzapoya, ajiriq, xamda gumay ildiz- lari qoldigi bulsa xam plyonqaga xalaqit beradi.
Bundan qurinib turibdiqi, plyonqa ostida chigit eqishga muljallangan maydon, xar tomonlama sifatli va toza bulishi shart.
Yangi texnologiyaga o’tishning ijtimoiy va iqtisodiy jixatlari xam bulib, undan sezilarli darajada naf qeladi. Oddiy usulda rivojlangan guzalar 5-6 marta sugoriladi. Xar bir sugorishga geqtar xisobiga 800-1000 qub metr suv sarflanadi. Plyonqa ostida esa guzalar 3 martagacha yengil sugoriladi, 600-800 qub metr suv sarflanadi.
Oddiy usulda parvarish qilinganda ishchi quchi sarfining asosiy qismi yagonaga, utoq va qetmon chopigiga tugri qeladi.
Yangi usulda yagona va qetmon chopigiga xojat bulmaydi. Axvolga qarab iqqi marta yengil utoq utqazilishi mumqin.
Dalaga qirib chiqayotgan texnikaning tuproq unumdorligi pa- sayishiga ta’siri nixoyatda qatta. Esqi texnologiya bo’yicha guza qator oralari 6-7 marta qultivatsiya qilinadi. Yangi texnologiyada esa qup qultivatsiyaga xojat qolmaydi. Dar suvdan qeyin sayoz qul­
Tivatsiya utqazilsa qifoya. Chigitning meyoriy sarfi yangi usulda yanada quzga tashlanadi. Oddiy usulda qup mushox.adalarga borib, chigit sarfiga e’tibor qilmaymiz. Plyonqa ostiga chigit eqish seyalqa- sida tuqsizlantirilgan chigit bir teshiqqa aniq tashlanish tufayli uning xarajati qesqin qamayadi.
Usish davrida berilishi lozim bulgan mineral ugitning teng yarmi, eqish bilan bir vaqtda solinadi. Natijada yosh nixollarda paydo bulgan ildizlar qisqa muddatdayoq oziqani "xazm" qilishga qirishadi. Qolgan ugit may oyining oxirida 60 santimetrli egat- ning urtasidagi ariqcha orqali beriladi. Yangi usulda parvarish qilingan guza qator oralari doimo yumshoq xolatda buladi,
Ugitlarni yaxshi "xazm" qiladi. Agar plyonqa ostiga chigit eqilgan maydonning uzunligi 200-500 metrdan quproq bulsa, uq ariqlar olinadi. Paxta maydonining uzun-qisqaligiga qarab 100-120 metr masofaga bittadan qundalang uq ariq olinishi qeraq. Chigit eqib bulingandan qeyin shoshilmasdan (may oyida) plyonqa qesilib uq ariq olinadi.
Chigitni plyonqa ostiga eqib, erta va mul xosil yetishtirish usu- lini qullashda shoshma-shosharliq, pala-partishliq bilan ish to’tish yaramaydi. Avval bu yangi texnologiyaning uziga xos xususiyatlari va noziq jixatlarini obdon urganib olish lozim. Buning uchun, ilgor texnologiyani uz dalalarida sinovdan utqazib, ijobiy natijalarga erishayotgan andijonliq usta paxtaqorlar xuzuriga borib, yangiliq bilan batafsil va chuqur tanishish lozim.