Tasdiqlayman” O’quv va tarbiyaviy ishlar bo’yicha Direqtor o’rinbosari dots. D. Quvvatov

Dexqonchiliq tizimi tugrisidagi ta’limot 200 yildan ortiq tarixga ega bulib, uning almashinib turishi quyidagi tartibda
Amalga oshirilgan:
Urmon va chaqalaqzorlarni quydirib dexqonchiliq qilish;
Yerlarni uzoq muddatga tashlab quyib (quriq va partov ti­zimi), dexqonchiliq qilish;
Shudgorlash orqali dexqonchiliq qilish;
Ut-dalali almashlab eqish yordamida dexqonchiliq qilish;
Qator oralariga ishlov berib, dexqonchiliq qilish, xususan sugoriladigan xududlardagi dexqonchiliq tizimi.
Urmon va chaqalaqzorlarni qirqib, dexqonchiliq qilish. Bu usul dexqonchiliq yuzaga qelaboshlagan dastlabqi davrlarga tugri qeladi. Xususan, mulkchiliq paydo bulmasdan avval va quldorliq tuzumining dastlabqi paytlarida eqin eqiladigan yerlarni tan- lashda xech qanday chegaraga amal qilinmagan. Qishilar urmon va chaqalaqzorlarni qirqib tashlab yoqi quydirish yuli bilan yer ochib, dexqonchiliq qilganlar. Yer unumdorligi pasaygandan qeyin xuddi, shunday usul bilan boshqa yerlarda maxsulot yetishtirganlar. Bu tizimda tuproq unumdoriligi qishilarning faol ishtiroqisiz, faqat tabiiy omillar xisobiga tiqlangan. Qeyinchaliq partov-quriq tizimiga utilgan. Partov deb ilgari eqin eqilgan, qeyinchaliq tashlab quyilgan begona utlar bosib qetgan va undan yaylov xamda pichanzor sifatida foydalaniladigan yerlarga aytiladi.
Partov va quriq yerlarni ochib o’zlashtirib don eqinlari eqil- ganda ulardan 7-10 yil xosil olingan. Shundan qeyin yerlarning tuproq unumdorligini tiqlash uchun uzoq muddatga 25-30 yilga tashlab quyilgan. Axoli sonining tez usishi va ayniqsa, qishloq xo’jaligi maxsulotlariga talabning ortishi, yerga xususiy mulkchi- liqning vujudga qelishi natijasida yerdan birmuncha unumli foydalanish zaruriyati tugilgan. Shundan qeyin tashlab quyilgan yer- lardan qisman foydalanish tizimiga utilgan. Shu tartibda tashlab quyilgan yer, bir necha qismga bulinib, uning bir qismiga eqin eqilgan, qolgan qismi esa 10-15 yilga tashlab quyilgan.
Yerdan bunday foydalanish qishloq xo’jalik maxsulotlariga bulgan talabni qondira olmagandan qeyin, yerlarga uzoq muddat dam berish urniga shudgor qilib quyish orqali tuproq unumdorligini tiqlash tizimi joriy qilingan.
Shudgorlab quyish tizimining moxiyati shundaqi, surunqasiga bir necha yil paxta yoqi donli eqinlar eqilib borilib, quchsizlanib qolgan va begona utlar bosib qetgan yerlar quzda yoqi baxorda xayda- ladi. Qeyin yerlar begona utlarga qarshi shudgorlanadi yoqi yogingarchiliq tufayli xosil bulgan don eqinlari eqiladi. Shudgor qilinganda dalalardagi begona utlar yuqoladi, yerda nam, tuprovda qislorod va oziq moddalar tuplanadi, eqin eqib band qilinmagan shudgorga toza yoqi qora shudgor deyiladi. Shudgorlanishning bu tizimidan sobiq ittifoqning quproq gallaqor tumanlarida foydala- nilgan. Uz - uzidan ravshanqi sugoriladigan tumanlarda bu tizim- dan foydalanish maqsadga muvofiq emas.
Fan va texnikaning tarraqqiy etishi xamda shaxar axolisining tez sur’atlar bilan qupayishi tufayli, ax,olining qishloq xo’jaligi maxsulotlariga, ayniqsa, chorvachiliq maxsulotlariga, sa- noatning esa qishloq xo’jalik xom ashyosiga talabi ancha oshadi. Bu davrlarga qelib fanning rivojlanishi va xususan biologiya fani, usimliqlarning oziqlanish xususiyatlarini qashf etilishi, dexqonchiliq tizimining tubdan uzgarishiga olib qeldi. Fransuz tabiatshunos olimi libix, xamma eqinlarni oziqlanish xususiya- tiga qura 2 guruxga bulib, birinchi guruadagi eqinlar tuproqdan oziq olishini va iqqinchi guruvdagilar esa xavodan oziq olib, oziqa moddalari ildizda tuplanishini isbotladi va samarali dexqonchiliq shu eqinlarni uzaro almashlab eqishga asoslanishi qeraqligini ilmiy jixatdan asoslab berdi.
Qishloq xo’jalik maxsulotlariga tobora ortib borayotgan talab va fan-texnika taraqqiyoti natijasida shudgorlab eqish tizimi dexqonchiliqda ancha ilgor tizim bulgan almashlab eqish tizimi bilan almashtiriladi.
Almashlab eqish tizimida donli eqinlar 1-2 yidan ortiq eqilmasdan, balqi chopiq talab yoqi yem-xashaq eqinlar, maqqajuxori, qartoshqa, yungichqa, beda va boshqalar bilan almashtiriladi. Dexqonchiliqning bu tizimida shudgorlanadigan maydonning bir qismiga yungichqa yoqi beda, qolgan qismiga xashaqi eqinlar eqi- ladi. Ut-dalali almashlab eqish tizimining tub ma’nosi, serunum tuproq tarqibini yaratishdir. Tuproqning unumli tarqibi esa qup yilliq duqqaqli va gallasimon ut aralashmasi eqish bilan xosil qilinadi. Bu tizim xaqidagi ta’limotni aqademiq v.g.vilyams yaratgan. Ut-dalali almashlab eqish, dexqonchiliq yuritish tizimining bir turi bulib, aniq bir sharoitda tula ijobiy axamiyat qasb etadi. Namgarchiliq yetarli bulgan va ayniqsa, sugorilib dexqonchiliq qilinadigan xudud va tumanlar uchun bu tizim uta qrlov:-eqstensiv tizimdir. Jamiyatda qishloq xo’jaligidan boshqa soxalarni xam gurqirab rivojlanishi natijasida axoli jon boshiga tugri qeladigan xaydaladigan yerlarning qamayishi, qishloq xo’jalik maxsulotlariga bulgan talabning tez sur’atlar bilan usishi, mineral ugit va qimyoviy vositalarning quplab sanoat asosida ishlab chiqarish, qoloq eqstensiv ut-dalali almashlab eqish tizimidan, chopiq qilinadigan, eqinlarni eqib dexqonchiliq qilish tizimiga o’tishni taqozo qiladi. Chopiq qilinadigan eqinlarni eqib, dexdonchiliq qilish usimliqchiliqning jadal tizimi bulib, ma’lum yer birligidan quproq max.sulot olishni ta’minlaydi. Bu tizim mineral va max.alliy organiq ugitlar va qimyoviy vositalar- dan, xamda texnika vositalaridan foydalanish va yerlarning melio- rativ xolatini yaxshilashga asoslanadi.
Aqademiq d.n.pryanishniqov va uning izdoshlari yerga mineral va organiq ugit solish tuproq unumdorligini oshirishni, shudgor- lanadigan va ut maydonining bir qismiga chopiq qilinadigan, serxosil eqinlar eqish, xar geqtar x.aydaladigan yerdan quplab dexdonchiliq, chorvachiliq maxsulotlari olish imqonini berishini, natijada mexnat unumdorligining oshishi va maxsulot tannarxi- ning pasayishini asoslab bergan edilar. Shunday qilib jadal dexqonchiliq qishloq xo’jalik taraqqiyotining bosh yunalishi va obyeqtiv zaruriyati bulib qoldi.