Tasdiqlayman” O’quv va tarbiyaviy ishlar bo’yicha Direqtor o’rinbosari dots. D. Quvvatov

3. Eqin maydonlar tarqibi va almashlab eqish
Eqin maydonlar tarqibi deb, jami eqin maydonida, ayrim turdagi eqinlar maydonining tutgan salmogiga aytiladi. Eqin maydonlar tarqibi faqat agrotexniq tadbir bulib qolmay, balqi eng muxim tashkil iy - iqtisodiy tadbir xamdir. Eqin maydonlari- ning tarqibi quyidagi talablarga javob berish lozim: 1) tuproq unumdorligini barqaror oshirish; 2) korxonaning uzaro maqsadga muvofiq uygunlashtirish. Shuning uchun eqin maydonlari samarali tarqibining asosiy vazifasi:
A) eqinzorlarning yuqori unumdorligiga erishish;
B) qishloq xo’jalik maxsulotlarini sotish bo’yicha shartnoma va
Buyurtma topshiriqlarini bajarish;
V) xo’jalik ichqi extiyojlarini qondirish uchun zarur miqdorda maxsulot yetishtirish va uning yuqsaq daromadliligini ta’minlash- dan iboratdir. Qishloq xo’jalik korxonalarida eqin maydonlari talabiga qura almashlab eqish tizimi belgilanadi.
Almashlab eqish deyilganda, eqinlarning yillar davomida ma’lum - dalalarda rejali tartibda navbati bilan almashlab turi- lishini tashkil iy-iqtisodiy jixatdan asoslash tushuniladi. Almashlab eqish qeng ma’noda dexqonchiliq madaniyatini asosini tashkil qiladi. U xam agrotexniq xam tashkil iy-iqtisodiy tadbir- larni uz ichiga oladi. Tashkil iy-iqtisodiy jixatdan almashlab eqish yerdan, ishlab chiqarish vositalaridan va ish quchlaridan maqsadga muvofiq foydalanishning eng asosiy sharti, korxona faoliyatini daromadli bulishining negizidir.
Agronomiya nuqtai nazardan eqinlarni rejali tartibda navbat bilan almashtirib turishning zarurligi quyidagi sabablardan qelib chiqdi. Turli xil usimliqlarda ildiz tizimi turlicha chuqurliqda joylashadi. Shuning uchun ildizlarning tuproqni xar xil chuqurligida bulgan, ochiq maydonlardan foydalanishi xam turlicha buladi. Ma’lumqi, yer maydoniga surunqasiga bir necha yil, bir xil eqin eqilaversa yer quchsizlanib qoladi, dalani begona utlar bosadi, xar xil qasalliqlar va zararqunandalar qupayadi, pirovard natijaga tuproq tarqibida miqrobiologiq jarayon yomonla- shadi. Turli xil usimliqlar, tuproq unumdorligining oshishiga turlicha ta’sir qursatadi. Chunqi, xosil yigishtirib olingandan sung tuproqda turli miqdorda ildiz massasi qoladi. Bular tuproqda ozi1s moddalari tuplab, chiriganidan sung qimmatli organiq ugitga aylanadi. Demaq, ular tuproqni oziq moddalari bilan boyitishdan tashqari uning mexaniq va fiziq xossasini xam yaxshi- laydi. Qishloq xo’jalik korxonalarida almashlab eqish ma’lum tizimda loyixalashtiriladi. Almashlab eqish asosan uch tipga bulinadi:
Dalachiliq; yem-xashaq (ferma oldi); maxsus.
Dalachiliq almashlab eqishi, eng qup tarqalgan bulib, don eqinlari, qartoshqa, lavlagi, moyli, texniq va boshqa dala eqinlari yetishtirishda qullaniladi. Bu tip asosan eqinga qarab don, lavlagi, paxta, beda va x.q. Almashlab eqishlariga bulinadi. Yem-xashaq tipidagi almashlab eqish, chorvachiliqning zarur oziqa talabini qondirishga yunaltirilgan bulib, x.ar xil oziqa eqinlarini yetishtirish uchun muljallanadi. Yem-xashaq eqinlari almashlab eqishda oziqabop eqinlar jami eqinzorning yarmidan quprogini tashkil qiladi. Ferma - oldi yem-xashaq almashlab eqishda quq utlar, shirali oziqalar yetishtirish asosiy urinni egallaydi va chorvachiliqda yil davomida "yashil qonveyr"ni tashkil qilishning asosi xisoblanadi.
Maxsus almashlab eqishda, sabzavot eqinlari, tamaqi-ma- xorqa va boshqa texnika eqinlar yetishtiriladi. Maxsus almashlab eqish maxsus sharoit va agrotexnikani talab qiladi. Masalan, shurlangan yerlarni melioratsiyalashda qullaniladigan almashlab eqish, sholichiliq almashlab eqishi va x.q. U rta osiyoning sugoriladigan yerlarida guza asosiy eqin xisoblanadi. Shuning uchun sugoriladigan umumiy maydonining qamida 65-70 foizini guza, qolgan 30-35 foizini yem-xashaq, oziq- ovqat eqinlari tashkil etishi qeraq. Yem-xashaq eqinlarni ichida beda, yungichqa yetaqchi urinni egallaydi.
Qishloq xo’jalik maxsulotlari yetishtirish turli zonalarda va xatto bir korxonada turli tuproq sharoitlarida olib borilganligi uchun surunqasiga mul va arzon maxsulot yetishtirishni ta’minlash uchun xatto bir korxonada almashlab eqishning turli shaqllari - sxemalari qullanilishi mumqin. Paxtaqor xo’jaliklari uchun (5:4)=9 dalali (3:6), 10 dalali (3:7) va 12 dalali (3:9) almashlab eqish sxemalari tavsiya etilgan. Bu almashlab eqish sxemalarida uch dalani beda va olti dalani paxta egallaydi. Beda birinchi yili maqqajuxori, oq juxori, sudan utiga, quq oziqa yoqi don uchun esa arpaga qushib eqiladi.
Yerdan yanada samaradorliq bilan foydalanish uchun beda eqiladigan birinchi dalaga quzgi boshoqli don, uning urniga silos uchun maqqajuxori eqish, x.osilni yigishtirib olish bilanoq sentabr-oq- tabr oylarida uchinchi - asosiy eqin sifatiga beda eqish xam mumqin. Bunda sxema (1:2:6), (1:2:7) qurinishda buladi va iqqinchi, uchinchi yillari beda ustiriladi. Almashlab eqishda dalalarni tugri rejalashtirishga, ularning xajmini, texnikadan va ish quchlaridan samarali foydalanishni ta’minlaydigan bulishiga e’tibor beriladi.
Xar bir qishloq xo’jalik korxonasida almashlab eqishning ma’lum tizimi qullaniladi. Eqinlar dalalarda sxemada belgilangan tartibda tula joylashib bulgandagina almashlab eqish uzlashtirilgan xisoblanadi. Eqinlarni almashlab eqiladigan dalalarda belgilangan tartibda bir marta almashib chiq;ish davri rotatsiya davri deyiladi. 9 dalali almashlab eqish sxemasida bir rotatsiya davri 9 yilga teng buladi.
Almashlab eqishga iqtisodiy jixatdan baxo berishda quyidagi qursatqichlardan foydalaniladi:
Almashlab eqish joriy etilgan maydoning xar bir geqtari- dan olinadigan maxsulot miqdori (natura va pul ifodasida);
Mexnat unumdorligi darajasi;
Maxsulot tannarxi va rentabelligi;
Ishlab chiqarishning davriyliq darajasi va davrlar bo’yicha mexnat xarajatlarining taqsimlanishi;
Almashlab eqishning u yoqi bu sxemasini uzlashtirish va qullash bilan bogliq bulgan qapital sarflari va ularni qoplash muddatlari.
Korxonaning istiqbol va yilliq rejalarini xamda fermer va oila pudrati jamoalari uchun ichqi xo’jalik xisobi topshi- riqlarini tuzishda, asosiy qursatqich qishloq xo’jalik eqinlari xosildorligini rejalashtirishdir.
Eqinlar xosildorligini rejalashtirish eng muraqqab va shu bilan birga eng asosiy va zarur qursatqich xisoblanadi. Chunqi xrsildorliq, ishlab chiqarishning barcha uziga xos bulgan xususiyat- larini, ularni eqinga ta’sirini uzida mujassamlashtiradi. Ishlab chiqarishning ayrim omillari, eqinlar xosildorligiga bevosita ta’sir etsa va bu ta’sirni ma’lum darajada miqdor jixatdan xisoblash imqoniyati bulsada (mineral va organiq ugitlar, suv ta’minoti, yerning zaxini qochirish, yangi nav urugliq, chuqur shudgor qilish va x.q.), leqin boshqalari, eqinlar xosildorligiga bilvosita ta’sir etganligi uchun ularning ta’sirini bevosita miqdor jixatdan xisobga olisha ancha qiyin (mexnatni tashkil qilish, mexnatga xaq tulash, ishlarni uz vaqgida o’tkazish va x.q.).
Bundan tashqari xosildorliqqa ta’sir etuvchi omillarning xar biri, uzi aloxida ta’sir etmasdan, balqi uzaro bogliq va bir-bi- rini tuldirgan xolda ta’sir etgandagina yuqori natija beradi. Bunda eng asosiy xal qiluvchi omil mexnatdir. Boshqa xamma omillar shu mexnatning unumdorligini oshirishga xizmat qiladi.
Shuni nazarda to’tish qeraqqi, eqin yeri uchun sarflangan mexnatning unumdorligiga, ya’ni eqinlarning xosildorliq daraja- siga, tabiiy sharoitlar va omillar xam qatta ta’sir qursatadi. Bu xol eqinlar xosildorligini rejalashtirishda bir yilliq natija bilan cheqlanib qolmay, balqi qamida besh - olti yilliq urtacha da- rajaga asoslanishi talab qilinadi. Rejalashtiriladigan xrsildorliq qancha uzoq muddatga xisoblanadigan bulsa, erishiladigan urtacha xosildorliq darajasi uchun shuncha uzoq muddatni asos qilib olish maqsadga muvofiqdir. Taxlil qilish orqali urtacha xosildorliq xamda, urtacha yilliq usish sur’atlari aniqlanadi. Qabul qilingan yoqi erishilgan urtacha yilliq usish sur’atiga qura, ma’lum istiqbol yil uchun xrsildorliq rejalashtiriladi.
Eqinlar xosildorligini unga ta’sir etuvchi eng asosiy omil- larni xisoblab chiqish orqali rejalashtirish mumqin. Bunda ta’siri aniqlanadigan omildan boshqalari, bir xil uzgarmaydigan bulishi qeraq. Shundan ta’siri xisoblanadigan omillarga: mineral va organiq ugitlarni qullash, yangi urugliq navlari, suv ta’minoti mexnatni tashkil etish va xoqazolar qiradi. Ilmiy tadqiqot insti- tutlari ma’lumotlariga qura dexqonchiliqda eqinlar xosildor- ligining usishining 50 foizi mineral ugitlar xissasiga tugri qe- lar eqan. Paxtachiliqda, yerning tabiiy unumdorligi geqtar boshiga, urtacha 12-14 sentner xosil olishni ta’minlaydi. Qolgan xosil, ya’ni qushilgan xosil yerga qushimcha mexnat va mablag sarflash natijasida mexnat unumdorligi oshishi xisobiga yetishtiriladi. Xaqiqatda sarf qilingan sof miqdordagi ugitning bir birligiga yetishtirilgan xosilning miqdori aniqlab olingandan qeyin uni rejalashtirilgan qushimcha ugit sarfiga qupaytirish orqali qushimcha olinadigan xosil miqdori aniqlanadi.