Tasdiqlayman” O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

Maqollarni ifodali o`qish.

1. Baliq suv bilan tirik, Odam – el bilan.

2. Vatan gadosi – kafan gadosi.

3. Vatan uchun o'lmoq ham sharaf.

Mavzuni mustahkamlovchi savollar:

1. Nasr qanday janrlarni o`z ichiga oladi?

2. Romanning qanday ko`rinishlari bor?

3. Pеyzaj nima, uning ifodasi qanday bo’ladi?

4. Portrеt nima, qanday o`qiladi?

5. Masal janri haqida fikrlang.

3-mavzu: Lirik asarlarni ifodali o`qish

Reja:

1. Barmoq vaznidagi she’rlarni ifodali o`qish.

2. Aruz vaznidagi she’rlarni ifodali o`qishning o`ziga xosligi.

3. Erkin vazndagi she’rlarni ifodali o`qish.

4. Ovoz tovlanishlari.

5. Kuy jo`rligida she’r o`qish.

Lirik asarlarni ifodali o`qish jarayonida uning vazni, qofiyasi, turoq yoki ruknlarga bo`linishi, qanday bandga egaligi, qaysi janrga mansubligi ham ahamiyatlidir. Savol: O`zbek she’riyati qaysi vaznlar asosida ish ko`radi?

“Dеvоnu lug’оtit turk” оrqаli yеtib kеlgаn shе’riy pаrchаlаr folklorga tegishli va ular shuni ko’rsаtаdiki, аdаbiyotimizdа birinchi bo’lib bаrmоq vazni vujudgа kеlgаn. Bu vazn xalqimiz ruhiyatiga yaqin, suyumli. Ayni damda, boshlang`ich sinf “Alifbe”, “O`qish kitobi” darsliklarida asosan barmoq vaznidagi she’rlar berilgan. Shu boisdan dastlab barmoq vaznidagi she’rlarning ifodali o`qilishi haqida fikr yuritsak.

Barmoq vaznidagi sherlarni ifodali o`qishda quyidagilarga


She’r vazni, ohangi hijolar soniga ham bog`liqligini o`z vaqtida dono xalqimiz chuqur anglagan. Shu sababdan dostonlarda zavqli voqealarni 7 hijoli, urush voqealarini 8 hijoli, qahramonning sokin holatini 11 hijoli she’r bilan ifodalagan. Alifbe va o`qish kitobidagi she’rlar ohangga e’tibor qilib, asosan, soddadan murakkabga qarab borish tamoyiliga tayanib keltirilgan. Bunday hol “Yengil adabiyot”, “O`qish kitobi” darsliklaridayoq mavjud edi. “Alifbe”da 19 ta she’r bo`lib, barchasi barmoq vaznida yozilgan, ular 4-7 hijoli she’rlar. Bunday vazn o`ynoqi ohangga egaligi uchun 6-7 yoshli bolaning ko`nglini yayratadi. Ular nafaqat vazni, balki mazmuniga ko`ra ham to`g`ri tanlangan. Ayniqsa, Erkin Vohidovning “Qarag`ay”, “Terak”, “O`rik”, “Uzum” kabi she’rlari hazil-mutoibaga moyil, ohangi ravon:

Bo`yin cho`zib

Qarag`ay

Yon-atrofga

Qaragay.

Der u:

Barcha daraxtdan

Baland akang

Qarag`ay.<sup>1</sup> Bu she’rni o`qishda ovozni tovlash, muallif va lirik qahramon ovozini, ifodasini alohida-alohida berish lozim. Ayniqsa, o`quvchiga o`qitilganda ham rollarga bo`lib o`qitilsa, ifodali o`qishning dastlabki mashqlari yuzaga keladi. 1-sinf o`quvchilari uchun keyingi darslik o`qish kitobi hisoblanadi. Unda 29 ta she’r berilgan. Qizig`i shundaki, aksariyati murakkab barmoq vaznida yozilgan. Barmoq vaznidagi she’rning barcha misralari hijolar soniga ko`ra tenglik hosil qilsa, sodda vazn; hijolar tengligi ikki xil bo`lsa, murakkab vazn deyiladi.

E’tibor qiling:

Yigitlar maktubin bitganda qondan, 11

Kelinlar firoqdan chekkanda yohu. 11

Uning ham panohi qaytmadi jangdan, 11

O`n to`qqiz yoshida beva qoldi u 11

Endi murakkab vaznli she’rni tinglang:

Necha kunki yo`q oromim, 8

Kelolmayman hushimga. 7

Kechalari onajonim 8

Kirib chiqar tushimga² 7
Toq misralar bilan juft misralar o`zaro bir bo`g`inga farq qilgani uchun ifodali o`qilishida jiddiy farq yoq. Ammo farq bilinadigan holatlar uchraydi:
Alisherga alla aytib uxlatgan 11

Sen – ona! 3

Og`ushida Bobur kamolga yetgan 11

Sen – ona! 3

Boshlang`ich sinf o`quvchilari uchun bunday she’rlar qiyinchilik tug`diradi, ammo 3-4-sinfda shunday she’rlardan namuna berilsa, foydadan xoli bo`lmaydi. Aytaylik, 3-sinf “O`qish kitobi”da Yusuf Shomansurning “Kuz” she’ri berilgan. 4 misrali bandning uch misrasi bir xil ohang bilan, 4-satri boshqacha ohang bilan aytiladi, shu sabab har band boshida ifodali o`qish ohangi o`zgaradi, ayni damda,

1-bandning 4-misrasi Turnalar tilidan aytilgan xayr-u xo`sh bo`lganligi uchun boshqacha ohang bilan, 2-bandning 4-misrasi lirik qahramonga muallif e’tirofi bo`lganligi uchun boshqacha ohang bilan aytiladi:

Bizda yashab, qolmay armoni,

Uchub o`tar turna karvoni,

Yer-u ko`kni qoplab suroni:

Xush qol, kuz!..

Suvlar oqar sokin va tiniq,

Baliqlarning sharpasi aniq

Eshitilar, oqshom suvga chiq,

Go`zal kuz!³

Shu o`rinda yana bir holatga diqqat qiling, 2-bandning 2-misrasi 3-misraning boshida tugamoqda. Bu ifodali o`qish holatini qiyinlashtiradi, sal noo`rin ifoda bercangiz, mazmunga zarar yetishi mumkin, 2-misradan so`ng vergulga xos – yarim to`xtalsak, baliqlarning sharpasi borligi rost, oqshom suvga chiqsang, eshitilar, degan ma’no chiqadi, 2-misradan keyin to`xtalmay, 3-misraning 1-vergulidan so`ng to`xtalsak, baliqlarning sharpasi eshitilar, buning uchun oqshom suvga chiq tarzida ma’noga ega bo`ladiki, bu ma’no nozikligini daf`atan anglash mushkul. Bunday holda 2-3-misraning orasidagi pauzani qisqa qilish lozim, odatda bunday qisqa pauza turoqlar orasida uchraydi.

Pauza haqida to`xtalsak. Pauza ikki xil:

1. 
   Mantiqiy pauza. Unga erkin vazn bilan bog`liq holda to`xtalsak, ma`qulroq.
   
2. 
   Ritmik pauza. Odatda, faqat she’riy nutqda uchraydi, u uch ritmik bo`lak uchun muhim:
   

Demak fikr turoq yoki ruknning ifodali o`qishdagi o`rniga kelib taqaldi, bu o`rinda ikki vazn: barmoq va aruz vazni haqida to`xtalamiz. Barmoq vaznidagi she’rlar uchun faqat hijolar soni tengligi emas, balki tiroqlar tengligi ham muhim. Agar turoq buzilsa, she’r ifodasi buziladi. Misollar asosida ko`rsak. Turoqlar teng degani bir xil ohangga ega degani:

Yurtim, senga she’r bitdim bugun,

Vodiylarni yayov kezganda.

Qiyosingni topmadim aslo.

Bir ajib his bor edi manda.

Nimani sezdingiz? Ikki she’rni qo`shdik. Nega qo`shib o`qiy oldik? Chunki vazni bir xil, 9 hijoli. O`qish kitobidan olingan misolga diqqat qiling:
Sevinch to`lib dilimizga,

Bahor keldi elimizga.⁴

O`zimizni oldik tanib,

Yashaymiz shu yurt deb yonib.⁵

Ohangi bir xilmi yoki har xilmi, nimani sezdingiz? Hech narsani sezmadingiz, sababi ikki kishining she’ridan olingan bo`lsa ham hijolar soni va turog`i bir xil.

Endi aruz vaznidagi shu holatga e’tibor qiling:

Ko`rgali husnungni zor-u, mubtalo bo`ldim sango,

He balolig` kun edikim, osh(i)no bo`ldim sango.

Tarixingdir ming asrlar ichra pinhon, o`zbegim,

Senga tengdosh Pomir-u, oqsoch Tiyonshon, o`zbegim.

G`am bila jonimg`a yetdim, g`amg`usore ko`rmadim,

Hajr ila dilxasta bo`ldim, dilsitone topmadim.

Foilotun / foilotun / foilotun / foilun.
Nimani sezdingiz? Uch she`rni qo`shdik. Sababi, vazni, ayni damda, rukni bir xil.

Endi quloq soling:

Namangandan ketar bo`lsam, meni yo`qlar kishim bormu,

G`ariblik shahrida o`lsam, meni yo`qlar kishim bormu,

Ko`rgali husnungni zor-u, mubtalo bo`ldim sango,

He balolig` kun edikim, osh(i)no bo`ldim sango.

Ohangi tubdan farq qildi, sababi, vazni ham, turoqlari ham boshqa-boshqa, biri mafoiylun, biri foilotun ruknida yozilgan.

Biz aytgan ayrim fonetik hodisalarga e’tibor qilsak.

Ko`rgali husnungni zor-u, mubtalo bo`ldim sango,

He balolig` kun edikim, osh(i)no bo`ldim sango.

Agar “senga’ deb o`qilsa, vazn buziladi, ifodali o`qish orqali farqini bilish mumkin. Baytning ikkinchi misrasida “oshno” so`zida vazn talabi bilan bir hijo orttiriladi, bo`lmasa vazn buziladi, demakki, ifodali o`qish buziladi.
Ko`rgali husnungni zor-u, mubtalo bo`ldim sango,

He balolig` kun edikim, oshno bo`ldim sango.

Ko`rgali husnungni zor-u, mubtalo bo`ldim sango,

He balolig` kun edikim, osh(i)no bo`ldim sango.

Ko`rinib turibdiki, aruz vaznidagi she`rlarni ifodali o`qiganda hijolarning ham soni, ham sifati bir xil bo`lishi lozim. Adabiyotshunoslarning aksariyati hijolar soni tengligu shartligini unutadi. Ayni damda, ruknlar bir xil bo`lishi, vasl, istehlof kabi fonetik hodisalar ham aruzdagi asarning to`g`ri o`qilishi uchun muhimdir, uning nazariy asoslarini oldingi semestrda bilgandingiz, bugun ifodali o`qilishini tingladingiz. She’r shunday ifodaki, mazmun shaklga, shakl

mazmunga ta’sir qiladi. E’tibor qiling:

Mayna kuylar,

Yayra o`ynar.

Yayra yayrab

O`yna, kul.

Kunda bayram,

Tantana.

Ona yurtim,

Omon bo`l.

Bu she’rni o`qishda ohang nomutanosibligi seziladi. Nega?! Dastlabki ikki misra o`zaro qofiyadosh, keyingi ikki misra oxirgi ikki misraga qofiyadosh, oradagi ikki misra qofiyasiz ochiq qolmoqda, oqibat she’rning o`qilishida ohang buzilishi seziladi. O`sha ikki misrani olib tashlab o`qisak, ohang biroz joyiga keladi Shunda ham ohangdoshlik to`liq joyiga kelmaydi, sababi, qofiyalanish dastlab ikkilik, so`ng to`rtlik hosil qilgan: a-a; b-v-g-b. Shu o`rinda adabiyotshunosligimizdagi bir muammoga to`xtalsak: qofiyalanish harf yordamida belgilansa, alifbo tartibiga amal qilinadi. Lotin yozuvi asosidagi alifboga o`tganimizga ko`p bo`lgan esa-da, hali-hanuz krill yozuvi asosidagi alifboga tayanmoqdamiz. Demak dabiyotshunosligimizda bu kabi mummolar mo`l, ularni sizlarning orangizdan chiqadigan olimlar hal qilishi mumkin.

Lirik asarning to`gri va risoladagiday ifodali o`qilishi vazn, turoq, qofiya bilan birgalikda band tuzilishiga ham bog`liq, bu juda oddiy: har banddan so`ng ritmik pauza qilasiz, bu pauza turoqdan, misradan so`ng keladigan to`xtalishdan ko`ra davomli pauzadir. Demak, musallasda uch misradan, murabba’da 4 misradan, muxammasda 5 misradan so`ng to`xtalish lozim. Quloq osing:

Uch kunlik yomg`ir,

To`xtadi bazo`r,

Bulutlar ko`chdi.

Kech kirgan chog`da

Tol shoxlariga

Shu’lalar tushdi.

Havoning yuzi –

Zaharli ko`zi

Muloyimlashdi.⁶
Ayni damda, banddan keyingi pauza bilan lirik asar oxiridagi pauza farqlidir, ya’ni asar tugagani bilinib turadi. Erkin vazndagi asarni ifodali o`qish boshqa vazndagi lirik asarlardan tafovutlidir. Aruz vaznidagi asarlar boshlang`ich sinf darsliklarida kam uchragan bo`lsa, erkin vazndagi she’rlar yo`q hisobi. Bu bolalarga atalgan erkin vazndagi she’rning o`zi kamligi bilan belgilanadi. Erkin vazndagi she’rni ifodali o`qish jarayonida boshqa vaznlardagi kabi aniq qonun-qoidalar kam. Lirik qahramonning kayfiyatiga, voqelikning borishuga qarab pauza qilinadi.

Kecha / kerak bolding, //

Bolalik chog`im! ///

Senga qo`l uzatdim, /

Yo`q, /

Yetolmadim. //

Oshkora g`irromlik qildi /

O`rtog`im, – //

Men: / bor, / o`ynamayman, //

Deb ketolmadim… /// ⁷