Tasdiqlayman” Kechki bo’lim dekani Alimqulov N

Kurs ishining maqsadi. Jismoniy tarbiya jarayonida bola nutqini tadqiq etish va rivojlantirish ishning asosiy maqsadi hisoblanadi.

Kurs ishining vazifalari. Mazkur ishning maqsadidan kelib chiqqan holda kurs ishining vazifasi sifatida quyidagicha belgilab olindi:

• 
  Jismoniy tarbiya orqali nutqni rivojlantirish
  

Kurs ishining tuzilishi va hajmi: Kurs ishining tarkibi kirish, iasosiy qism xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.


I-Bob. Muammoni o‘rganishning ilmiy- nazariy asoslari
1.1. Nutqiy qobiliyatlar va jismoniy faoliyatlar o'rtasidagi o'zaro aloqalar.
Bolaning nutqi kattalar nutqi asosida rivojlanib boradi. Nutqining to’g’ri shakllanishi atrofdagilar nutqiga, nutqiy tajribaga, to’g’ri nutq muhiti va ta’lim-tarbiyaga bog’liq. Nutq tug’ma qobiliyat emas, balki hayot davomida bolaning jismoniy va aqliy rivojlanishi bilan parallel ravishda shakllanib boradi. Nutq buzilishlarini o’rganish, tushunish uchun bola nutqining normal rivojlanish yo’lini, bu jarayonning o’ziga xos xususiyatlarini, nutqning muvaffaqiyatli shakllanishida katta rol o’ynovchi sharoitni bilish lozim. Bundan tashqari bola nutqining rivojlanish davrlarini aniq bilish zarur. Bu esa nutqning rivojlanishi jarayonidagi u yoki bu kamchiliklarni o’z vaqtida bilish va aniqlash uchun kerak bыladi. Masalan, 1 yosh-u 4 oylik bola gapirmayapti. Pedagog bolaning normal rivojlanishida birinchi so’zlar qachon paydo bo’lishini bilsa, u holda u bu bolaning normal yoki nonormal rivojlanayotganini hal qila oladi. Bola nutqining rivojlanish xususiyatlarini bilish, nutq buzilishlariga to’g’ri diagnoz qo’yish uchun ham zarurdir. Ba’zi mutaxasislar uch yoshli bolaning tovush talaffuzidagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun uni logoped qabuliga yuboradilar. Bu to’g’rimi? Yo’q, albatta. Chunki nutqi normal rivojlanayotgan bolaga hali bu yoshda ba’zi bir tovushlarni noto’g’ri talaffuz etish xos bo’ladi. Bu ko’rinish fiziologik dislasiya deb atalib, bu shu yoshdagi bolalarda artikulyatsiya apparatining hali yetarli darajada shakllanmaganligini bildiradi. Nutq kamchiliklarini bartaraf etishda to’g’ri va aniq tarbiyaviy-tuzatish ish rejasini tuzish uchun bola nutqining rivojlanish qonuniyatlarini yana bir karra bilish zarur hisoblanadi. Mualliflar bola nutqining shakllanish davrlarini turlicha ko’rsatadilar, ularni har xil nomlaydilar va har birining yosh chegaralarini turlicha ifodalaydilar. G.L. Rozengrad-Pupko bolada nutq rivojlanishini ikki davrga ajratadi: 1) tayyorlov davri (2 yoshgacha); 2) nutqning mustaqil shakllanish davri. A.N. Leontьev bola nutqining shakllanishini 4 davrga bo’lib ko’rsatadi;
1) tayyorgarlik davri-bir 1 yoshgacha;
2) bog’chagacha bo’lgan davr- 3 yoshgacha;
3) maktabgacha bo’lgan davr-7 yoshgacha;
4) maktab davri.
Bu davrlarning to’liq tavsifi ustida to’xtalib o’tamiz. Shunday qilib, birinchi davr - tayyorgarlik davri (bola tug’ilgandan bir yoshgacha). Bola tug’ilgan daqiqadan boshlab ovoz chiqaradi. Bu ovoz qichqiriq va yig’idan iborat bo’ladi. To’g’ri, bu ovoz odam nutqidan uzoq. Lekin ana shu qichqiriq va yig’i nutq apparatining 3 bo’limini (nafas olish, ovoz hosil bo’lish, artikulyatsion) rivojlanishida katta rol o’ynaydi.
Nutqiy qobiliyatlar va jismoniy faoliyatlar o'rtasida kuchli o'zaro aloqalar mavjud. Bu aloqalar shaxsiy rivojlanishimiz va harakatlarimizning asosiy qismini tashkil etadi. Quyidagi yo'llar orqali nutqiy qobiliyatlar va jismoniy faoliyatlar o'rtasidagi o'zaro aloqalarni tushunishingiz mumkin:
1. Nutqiy qobiliyatlarimizning jismoniy faoliyatlarimizga ta'siri: Nutqiy qobiliyatlarimiz, bizning ifodaviy va izohlovchi tajribalarimizni jismoniy faoliyatlarimizga o'tkazishda katta ahamiyatga ega. Masalan, sport mashg'ulotlarida xaraktirli nutqiy tushunchalarni tushunish va ularni boshqalarga izohlash o'quvchilarning jismoniy faoliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi.
2. Jismoniy faoliyatlar orqali nutqiy qobiliyatlar rivojlanishi: Jismoniy faoliyatlar, o'quvchilarning nutqiy qobiliyatlarini rivojlantirishda asosiy vositalardan biridir. Masofaviy kasallik profilaktikasi, sport yoki o'yinlar o'quvchilarga nutqiy tushunchalarini ifodalash, ko'rsatkich so'zlar bilan xarakterlarni tavsiflash, o'z fikrlarini tartibga solish va qo'llab-quvvatlashni o'rganish imkonini beradi.
3. Kommunikatsiya va jismoniy faoliyatlar: Kommunikatsiya jarayonida jismoniy faoliyatlar muhim ahamiyatga ega. Jismoniy faoliyatlar, iltimos so'zlar, mimika va jismlar orqali o'z fikrlarimizni, hissiyotlarimizni va istaklarimizni boshqalarga tushuntirishda asosiy vositalardan biridir. Masalan, jismoniy so'nglashuvlar, qo'l tikish, so'ch bilan ifoda qilish jismoniy nutqiy tushunchalarini o'quvchilarga o'rgatish uchun foydalanilishi mumkin.
4. Nutqiy tushunchalar va jismoniy faoliyatlar o'rtasidagi birlik: Nutqiy tushunchalar va jismoniy faoliyatlar o'zaro bog'liqlikda joylashganligi sababli, ular o'rtasidagi birlik va koordinatsiya katta ahamiyatga ega. Jismoniy faoliyatlar orqali o'quvchilar nutqiy tushunchalarni tushunish va ularni amalga oshirishni o'rganishlari mumkin. Bu birlik va koordinatsiya o'quvchilar uchun o'zlarini ifoda qilish, izohlash va o'z fikrlarini shuurlilab bildirishga erishishlarini yordam beradi.

Jismoniy tarbiya jarayonida nutqiy qobiliyatlar va jismoniy faoliyatlar o'rtasidagi o'zaro aloqalar bizning shaxsiy rivojlanishimizda va o'zlashtirishimizda katta rol o'ynayadi. Bu aloqalar orqali biz o'quvchilarga nutqiy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun jismoniy faoliyatlar bilan amalga oshirish va ularning o'zlarini ifoda qilish, izohlash va kommunikatsiya qobiliyatlarini yanada rivojlantirishga yordam berishimiz mumkin.

Kursning davomida jismoniy tarbiya jarayonida o'quvchilar nutqini rivojlantirish mavzusiga to'g'ri kelib chiqish uchun quyidagi yo'llardan ham foydalanish mumkin:
1. Teoritik bilimlarni o'rganish: O'quvchilarga nutqiy qobiliyatlar va jismoniy faoliyatlar orasidagi o'zaro aloqani tushuntirish uchun teoritik bilimlardan foydalanish kerak. Bu bilimlar o'quvchilarga nutqiy qoidalar, kompozitsiyalar, jismoniy harakatlar va nutqiy faoliyatlar o'rtasidagi munosabatlar haqida tushuntirishni ta'minlayadi.
2. Amaliy mashg'ulotlar va o'yinlar: Amaliy mashg'ulotlar va o'yinlar orqali o'quvchilarga jismoniy faoliyatlar orqali nutqiy qobiliyatlarini rivojlantirishni o'rgatish mumkin. Masalan, rol o'yinlari, kinematografik tajriba mashg'ulotlari, jismoniy so'nglashuvlar va jismoniy tikishlar nutqiy qobiliyatlar va jismoniy faoliyatlar o'rtasidagi bog'lanishni mustahkamlayishda yordam berishi mumkin.
3. Boshqa tajribalar va mashg'ulotlar bilan tanishish: O'quvchilarga boshqa sohalardan, masalan, elchixona, teatr, kommunikatsiya o'yinlari va jismoniy faoliyatlar bilan tanishish imkonini berish ham foydali bo'ladi. Bu tajribalar o'quvchilarga jismoniy faoliyatlar orqali nutqiy qobiliyatlarini yanada rivojlantirish va ularning nutqiy tushunchalarini amalga oshirishda o'zlarini mustahkamlayishga yordam berishi mumkin.
4. Kommunikatsiya va ijtimoiy tajribalar: Jismoniy tarbiya jarayonida o'quvchilar nutqiy qobiliyatlarini yanada rivojlantirish uchun kommunikatsiya va ijtimoiy tajribalar ham muhimdir. Ular o'quvchilarga jismoniy tarbiya jarayonida qo'llaniladigan kommunikatsiya vositalarini va ijtimoiy aloqalar bilan ishlashni o'rgatishda yordam berishi mumkin.