Tasdiqlayman” Kechki bo’lim dekani Alimqulov N

Nutqiy qoidalarni o'rganish va jismoniy tarbiya bilan bog'liq nutqiy tushunchalar
Nutqda fikr shakllantiriladi, shu bilan birga, fikr nutqni yaratadi.”Nutq tafakkur bilan chambarchas bog‘langandir. Nutq bo‘lmasa, tafakkur ham bo‘lmaydi, til materiali bo‘lmasa, fikrni ifodalab berib bo‘lmaydi”. Fikrni nutqiy shakllantirish uning aniq, tushunarli, sof, izchil, mantiqiy bo‘lishini ta’minlaydi. Tilni egallash shu tilning fonetikasini, lug‘at sostavini, grammatik qurilishini bilib olish, fikrni takomillashtirish uchun, tafakkurni o‘stirish uchun shart-sharoit hozirlaydi. Bilimlar, faktlar, har xil axborotlar tafakkurning ham, nutqning ham materialidir. Nutq tafakkur jarayonini o‘rganishning muhim vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Nutqdan o‘quvchining fikriy rivojining asosiy o‘lchovlaridan biri sifatida foydalaniladi. O‘quvchilarning barcha predmetlaridan materialni o‘zlashtirishi va umumiy aqliy rivojlanishi haqida fikr yuritganda, u yoki bu mavzuni bola o‘z nutqida (yozgan inshosida, axborotida, qayta hikoyalashda, savollarga bergan javobida) qanday bayon eta olishiga qaratiladi. Shunday qilib, nutqni tafakkurdan ajratib bo‘lmaydi, nutq tafakkur asosida rivojlanadi; fikr nutq yordamida pishib yetiladi, yuzaga chiqadi. Ikkinchi tomondan, nutqning o‘sishi fikrni shaklantirishga yordam beradi, takomillashtiradi.
Nutqiy qoidalarni o'rganish va jismoniy tarbiya bilan bog'liq nutqiy tushunchalar, o'quvchilarning nutqiy qobiliyatlarini rivojlantirish va o'zlashtirishda muhim ahamiyatga ega. Bu tushunchalar quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Nutqiy tushunchalar: Nutqiy tushunchalar, o'quvchilarning nutqiy qoidalarni tushunish va ularga amal qilish bilan bog'liqdir. Bu tushunchalar o'quvchilarga to'g'ri, joyda va samarali nutq osonlik bilan aytishni, fikr bildirishni va boshqa insonlar bilan muloqot qilishni o'rganishga yordam beradi.
Nutqiy tartib: Nutqiy tartib, o'quvchilarning gaplarni to'g'ri va tartiblangan qilishni o'rganish bilan bog'liq tushunchadir. Bu tushuncha o'quvchilarga gaplarda bosh, o'rtaga va oxirga qo'shimcha belgilarni qo'llashni, gaplarni mantovchi va boshqa nutqiy vositalar bilan birlashtirishni o'rganishda yordam beradi.
Nutqiy ta'sir: Nutqiy ta'sir, o'quvchilarning nutqiy tushunchalarni muvaffaqiyatli ta'sir etish va qo'llash bilan bog'liqdir. Bu tushuncha o'quvchilarni ko'ngillantiruvchi, tilvoj va ifodaviy aspektlarni o'rganish, muloqotda samarali bo'lish va tahdidlardan qutulishni o'rganishga yordam beradi.

Jismoniy tarbiya va nutqiy qobiliyatlar: Jismoniy tarbiya va nutqiy qobiliyatlar o'rtasidagi bog'liq nutqiy tushunchalar, o'quvchilarning jismoniy faoliyatlarini nutqiy o'rganish va amalga oshirish bilan bog'liqdir. Bu tushunchalar o'quvchilarni jismoniy harakatlarni to'g'ri bajarish, koordinatsiya qilish, to'g'ri ta'sir qilish va nutqiy tushunchalarni jismoniy amalga oshirishda yordam beradi.

Nutqiy ifodalash: Nutqiy ifodalash, o'quvchilarning o'z fikrlarini to'g'ri, aniqligi va samarali ifodalashni o'rganish bilan bog'liq tushunchadir. Bu tushuncha o'quvchilarga fikrlarini organizatsiyalash, tushunchalarini boshqalarga yetkazish va fikrlarini qo'llab-quvvatlashni o'rganishda yordam beradi.
Nutqiy intonatsiya: Nutqiy intonatsiya, gaplarni to'g'ri ifoda qilish va ularni ma'nosini ifoda qilishda qo'llaniladigan imloviy va tizmlash tushunchasidir. O'quvchilar nutqiy intonatsiya orqali gaplarni e'tiborli va samarali ta'riflash, ma'no nuqsonlarini ifodalash va muloqotda o'zingizni qondirishni o'rganishadi.
Nonverbaldi nutqiy tushunchalar: Nonverbaldi nutqiy tushunchalar, gaplar, harakatlar, mimika, ko'rsatmalar va boshqa jismoniy belgilardan tashkil topgan nutqiy ifodadir. O'quvchilar nonverbaldi nutqiy tushunchalarni tushunish va ularga qo'llanish bilan bog'liq bo'lib, muloqotda boshqa insonlarni tushunish, o'z fikrlarini ifodalash va tarjima qilishni o'rganishadi.
Jismoniy barqarorlik: Jismoniy barqarorlik, o'quvchilarning jismoniy harakatlarini barqaror va samarali bajarishni tushunish va amalga oshirish tushunchasidir. Bu tushuncha o'quvchilar o'zlarining vaziyat, harakatlar va jismoniy tiklanishlarini boshqalarga nisbatan yaxshi o'rganish, nutqiy tasvirlar va ko'rsatkichlar bilan bog'liq muloqotda muvaffaqiyatli bo'lishni o'rganishadi.
Uchrashuvlar va rol o'yinlari: Uchrashuvlar va rol o'yinlari o'quvchilar orasida nutqiy qoidalarni o'rganish va jismoniy tarbiya bilan bog'liq tushunchalarni amalga oshirishning interaktiv usullaridir. Bu tushunchalar o'quvchilarni muloqotda qatnashish, nutqiy qoidalarni amalga oshirish va jismoniy harakatlarni mustahkamlayishda o'zlashtirishga yordam beradi.

Asosiy kommunikatsiya tushunchalari: Asosiy kommunikatsiya tushunchalari, o'quvchilarning muloqotda ishtirok etishda zarur bo'lgan asosiy tushunchalardir. Bu tushunchalar gapni tinglash, gaplarga javob berish, so'zlashish, qo'llab-quvvatlash va boshqa kommunikatsiya jarayonlarida o'zlarini qondirishni o'rganishadi.

Empatiya: Empatiya, o'quvchilarning boshqalarining hissiyotlarini tushunish va ularga qarshi kelishish tushunchasidir. Bu tushuncha o'quvchilarning muloqotda boshqalarning ko'rsatgan emotsiyalarni tushunish, ularga mazmunli javob berish va boshqa insonlarni tushunishni o'rganishga yordam beradi.
Mavhum ifoda: Mavhum ifoda, gaplarni tez-tez talaffuz qilish, iloji boricha qisqa va tushunadigan so'zlar ishlatish tushunchasidir. Bu tushuncha o'quvchilar nutqiy ifodalarni oddiy va yaxshi tushunadigan tarzda ifoda qilishni o'rganish, muloqotda samarali bo'lish va qarshilikni kamaytirishni o'rganishga yordam beradi.
Tashqi qarash: Tashqi qarash, o'quvchilarning muloqotda qarshilangan insonning harakatlarini, mimikasini va ko'rsatkichlarini tushunish tushunchasidir. Bu tushuncha o'quvchilar muloqot davomida boshqalarning nonverbaldi nutqiy tushunchalarini aniqlash, ularga qarshi kelishish va ta'sir qilishni o'rganishga yordam beradi.
Diqqat bilan ishlash: Diqqat bilan ishlash, o'quvchilarning muloqotda e'tiborlarini yo'naltirish va saqlash tushunchasidir. Bu tushuncha o'quvchilar muloqot davomida boshqalar bilan diqqat bilan muloqot qilish, ularning gaplariga e'tibor qaratish va mazmunli javob berishni o'rganishga yordam beradi.
Nutqiy tajribalar: Nutqiy tajribalar, o'quvchilar uchun interaktiv o'quv usullaridan biridir. Bu tushuncha o'quvchilar muloqot o'yinlari, dramatik tashkilotlar, nutqiy marosimlar va boshqa amaliy mashg'ulotlar orqali nutqiy qoidalar bilan bog'liq tushunchalarni amalga oshirishni o'rganishadi.
Bu tushunchalar o'quvchilar uchun nutqiy qoidalarni o'rganish va jismoniy tarbiya bilan bog'liq tushunchalarni rivojlantirishda muhimdir. Ular o'quvchilarning muloqot qobiliyatlarini mustahkamlayish va ularga o'zlarini nutqiy ravishda ifoda qilishda yordam beradi. O'quvchilar uchun nutqiy qoidalarni o'rganish va jismoniy tarbiya bilan bog'liq nutqiy tushunchalar, ularga muloqotda samarali bo'lish, gaplarni to'g'ri va ta'sirli ifoda qilish, jismoniy harakatlarni koordinatsiya qilish va o'zlashtirishda yordam beradi. Bu tushunchalar o'quvchilarning nutqiy qoidalarni o'rganish, jismoniy tarbiya va nutqiy qobiliyatlarini rivojlantirish va o'zlashtirish jarayonida muhim rol o'ynayadi. O'quvchilar bu tushunchalar bilan birgalikda nutqiy qoidalar bilan tanishish, ularga amal qilish va o'zlashtirish imkoniyatiga ega bo'ladi. O‘quvchilar nutqini o‘stirishning mashg‘ulotning boshqa turlari bilan bog‘liqligi. O‘quvchilar nutqini o‘stirish boshqa o‘quv predmetlaridan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar bilan ham uzviy ravishda bog‘lanadi. Ona tili darslarida o‘quvchilar til yordamida tabiat va kishilar hayoti haqida bilim oladilar: ular kuzatishni, o‘ylashni va ko‘rganlari, eshitganlari, o‘qiganlari haqida to‘g‘ri bayon qilishni o‘rganadilar. Ona tili darslari bolalar lug‘atini boyitishga samarali yordam beradi, nutqni to‘g‘ri tuzishni o‘rgatadi. O‘qish darsi va u bilan bog‘liq holda olib boriladigan kuzatish, ekskursiya o‘quvchilarga tabiat hodisalari, kishilar hayoti va mehnati haqida, axloq qoidalari, boshqa kishilar bilan muomala normalari haqida bilim beradi; bu darsda bolalar nutqiga, uni shakllantirish va o‘stirishga keng imkoniyat mavjud. Grammatika va to‘g‘ri yozuv darslarida tilni maxsus o‘rganish bilan bolalar alohida tovush, bo‘g‘in, so‘z va gaplarni eshitishga va aytishga o‘rganadilar. Ular predmet, harakat, belgi bildiradigan ko‘pgina so‘zlarni, shuningdek, tovush, harf, bo‘g‘in, o‘zak, so‘z, so‘z yasovchi, forma yasovchi, qo‘shimcha, so‘z turkumi, ot, sifat, son, fe’l, olmosh, bog‘lovchi, gap, gap bo‘lagi, bosh bo‘lak, ikkinchi darajali bo‘lak, darak gap, so‘roq gap, undov gap; turlanish, bosh kelishik singari juda ko‘p yangi terminlarni bilib oladilar. Boshlang‘ich sinfdagi boshqa darslarda ham o‘quvchilar nutqi xilma-xil so‘zlar bilan boyitiladi. Matematika darslarida bolalar yangi tasavvur va tushunchalar, juda ko‘p so‘z va terminlar bilan o‘z nutqlarini boyitadilar. O‘quvchilar tabiatshunoslik darslarida va ekskursiya vaqtida ko‘rgan predmetlarini o‘qituvchi yordamida guruhlaydilar, ularni o‘zaro taqqoslab, o‘xshash va farqli tomonlarini topib aytadilar. Bular, o‘z navbatida, tabiatga oid ayrim tushunchalarni aniq bilib olishga imkon beradi va tafakkurini o‘stiradi. Mehnat va rasm darslari ham, jismoniy tarbiya, ashula darslari ham, shuningdek, darsdan tashqari mashg‘ulotlar ham o‘quvchilar nutqi va tafakkurini o‘stirishga imkon beradi. O‘qituvchi barcha darslarda, sinfdan va maktabdan tashqari mashg‘ulotlarda faqat orfoepik talaffuz va adabiy til normalariga rioya qilgan holda ifodali, ta’sirli so‘zlashi, shuningdek, ham doim o‘quvchi daftariga barcha hujjatlarga husnixat va imlo qoidalariga rioya qilgan holda yozishi zarur.