Tasdiqlangan fan dasturiga muvofiq ishlab chiqildi

referent guruh
- bu shunday insonlar uyushmasiki, ularning fikrlari, 
qadriyatlari, xulq– atvori va xatti– harakatlari xamisha unga ibrat bo‘ladi, shaxs 
ularga taqlid qiladi va ergashadi. Referent guruh a’zolari bir erda, bir makonda jam 
bo‘lmasliklari mumkin, ularni shaxs hayoti mobaynida tanlaydi, o‘zi kerak bo‘lsa, 
almashtiradi. Referentlar ota–onasi yoki qarindoshlardan kimlardir, ustozlardan 
kimlardir, film qahramonlari, badiiy qahramonlar yoki tanish– bilishlardan kimlardir 
bo‘lishi mumkin. Kimga tahlid qilishi yoki ergashishiga qarab shaxsning psixologik 
portretini aniqlash, “chizish” mumkin bo‘ladi. Referent guruh a’zolari shaxs 
ijtimoiy xulqining motivatorlari hisoblanadi. 
SHunday qilib, shaxsning har qanday xulq-atvori yoki harakatlarini ichki 
psixologik sabablar yoki tashqi, shart-sharoitlar omili vositasida tushuntirish 
mumkin. Oxirgisi vaziyatli motivatsiya bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonlarida uning 
o‘ziga xos o‘rni va roli bor. 
Vaziyatlarga oid motivatsiyada tashqi motivatorlar rolini turli stimullar 
o‘ynaydi. Boshqaruv faoliyatida bu rag‘batlantirish vositasida manfaatdorlikni 
oshirishdir. Ijrochi xodimlarda bunday sharoitlarda mehnat faoliyatiga nisbatan 
ichki psixologik turtki bo‘lib, bu avvalo mehnatdan manfaatdorlikni, qolaversa, 
mehnatdan qoniqishni ta’minlaydi.
YUqorida ta’kidlanganidek, bunda xodimlarga belgilanadigan maoshlarning 
miqdori, pulli mukofotlar, ma’muriyat tomonidan yaratilgan sharoitlar va shu kabi 
52
A handbook for teaching and learning in higher education : enhancing academic
practice / [edited by] Heather Fry, 
Steve Ketteridge, Stephanie Marshall.–3rd ed.
p. cm. pp: 124.

---

80 
tashqi tadbirlar katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Lekin hozirgi davrda hamma tashkilot 
ham xodimlarini moddiy jihatdan xadeb rag‘batlantirishga imkon topa olmaydi. 
SHu bois motivatsiya ma’nosida xodimlarni ichki psixologik jihatdan mehnatga 
chorlash, undash, shaxs sifatida o‘z mehnatiga nisbatan ongli va mas’uliyatli 
munosabatni shakllantirish katta rol o‘ynaydi. 
 
Odamlarning mehnatga ichki psixologik motivatsiyasi ularning professional 
xulq-atvorining mazmunan boy bo‘lishini, kasbga nisbatan ongli va to‘g‘ri 
motivatsiyaning shakllanishini ta’minlaydi. SHu o‘rinda mashhur psixolog Abraam 
Maslouning 
motivlar 
ierarxiyasi 
hamda 
D.Maklellandning 
motivatsiya 
konsepsiyalari katta ahamiyatga egadir.
D.MakKlellandning motivatsiya nazariyasida esa uch turli ehtiyojlar va ularga 
mos motivlar ajratilgan: xukmronlik qilish ehtiyoji, muvaffaqiyatga erishish ehtiyoji 
va aloqadorlikka sazovor bo‘lish ehtiyoji. Har bir ehtiyoj turi o‘ziga xos turtkiga 
sabab bo‘ladi va ularning har birida shaxsning tavakkal qilishi darajasi turlicha 
bo‘ladi. 
Masalan, xukmronlik qilishga nisbatan ehtiyoj orttirilgan, hayot mobaynida 
shakllanadigan bo‘lib, bunda ta’lim va tarbiyaning roli katta va inson o‘zgalar 
faoliyatini nazorat qilish, ularga ta’sir ko‘rsatishni istayveradi. SHu boradagi yuqori 
motivatsiyaga ega insonlarni muallif ikki guruhga bo‘ladi. Birinchi toifa 
xukmronlikka hokimiyatga qiziqqani uchun intiladi, chunki ular uchun o‘zgalar 
ustidan nazorat qilish jarayoni juda qiziqarli va ular shuni istaydilar. Bunday toifa 
uchun korxonaning manfaati, uning maqsadlari ahamiyatsiz, muhimi kimlarnidir 
ustidan boshliq bo‘lish g‘oyasidir.
Ikkinchi toifa odamlar uchun jamoa manfaatlari va unga erishish yo‘lidagi 
ishlarni ko‘pchilik bo‘lib xal qilish muhim. Lavozimga erishgach, bundaylar darxol 
guruh yoki jamoa bilan kelishib, hamkorlikda umumiy vazifalarni xal qilishni 
boshlaydi va o‘zi ham muammolarni echish, qarorlar qabul qilishda bevosita faol 
ishtirok etadi. Bunda o‘zining shaxsiy manfaatlarini, obro‘ qozonish kabilarni u 
keysingi o‘rinlarga qo‘yadi. 
Yana bir marta ta’kidlab oʻtish kerakki, talabalarning ichki motivatsiyasini 
ragʻbatlantirishning oson va kafolatlangan usulu yoʻq. Ta’lim sohasidagi ayrim 
ekspertlarning fikriga qaraganda individual yoki guruhlarda amalga oshiruvchi 
oʻqituvchilarning motivatsiyaga ta’sirini pessimistiktarzda baholaydilar.
Biggsning (1993) ta’kidlashicha universitet ta’limi tizimning ma’lum bir 
qismi hisoblanadi va bu tizim oʻzgaruvchanlikka qarshi xususiyatga ega boʻlib, 
balans holatini qanoatlantirishga moyil emas. Bu shuni anglatadiki, talabalarning 
oʻqishga yondashuvi hamda motivatsiyasi oliy ta’lim tizimi jihati bilan belgilanib