|
ЎЗБЕКИСТОНДА ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТАРIXИ
Қазилмалар натижасида топилган ҳар хил уй-рўзгор буюмлари, турли ёдгорликлар, қоялардаги расмлар ва тасвирлар, авлоддан авлодга ўтган достон ва афсоналар қадимги авлодларнинг маданияти, жумладан, жисмоний маданияти ҳақида фикр юритишга олиб келади.
Қадимги қабилаларнинг ҳаёти ҳозирги вақтгача сақланиб келиши бизлар учун қизиқ ахборотларни беради. Ўрта Осиё халқлари тўғрисида гапирилганда, улар ўзларининг кўп асрлик тарIXлари давомида иқтисодий ва ижтимоий тараққиётининг барча асосий босқичларини босиб ўтганлар.
Ўзбекистон ҳудудидаги маданият ўчоқлари жуда қадимий даврларга бориб тақалиб, Самарқанд, Бухоро, Тошкент, Термиз каби қадимий маданий ўчоқларга ега. Енг қадим даврда бу ерда яшаган аҳолининг асосий машғулоти кўпчилик бўлиб ов қилишдан иборат бўлган.
Жисмоний тарбия билан шуғулланиш тарIXи шуни кўрсатадики, жамоада овчилик билан шуғулланиш учун инсондан чаққонликни, егилувчан ва жисмонан соғлом, тез ҳаракат қилишни талаб қилиш еканлигини билдиради.
Меҳнат қилиш ва турли хил ҳарбий урушлар инсондан ўз-ўзидан жисмоний тайёргарликни, жисмоний машқлар билан шуғулланишни талаб етган, инсон ов қилиш, меҳнат қилиш, урушлар учун махсус жисмоний машқлар билан тайёргарлик кўрган. Шундай қилиб, жамият ҳодисаси сифатида жисмоний тарбиянинг вужудга келиши ва дастлабки ривожланишида меҳнат фаолиятлари, яьни йиғилишлар ва ов қилишлар катта аҳамиятга ега. Бундай меҳнат фаолият жараёнида жисмоний маданият ва тарбия алоҳида ўрин олган. Бу ҳақда қадимий Спарта, Афросиёбдаги ёдгорликлар, археологик қазилмалар дарак беради.
Бу ёдгорликлар ўзларида жисмоний маданиятнинг турли елементларининг изларини сақлаб, улар қадимий елатлардаги маданият ва тадбирлар белгилари билан боғлиқ.
Қадимий халқнинг жисмоний кучи, мардлиги, чаққонлиги, жасурлиги, чидамлилиги ҳақида ўзбек халқининг "Фарҳод ва Ширин", "Гўрўғли", "Тоҳир ва Зуҳра", "Алпомиш" ва бошқа бир қатор асарларида айтиб ўтилган.
Маьлумки, бизда олдинги авлодлар, ота-буваларимиз, илгари даврда ҳам Ўзбекистон халқи тарIXида ўзлигини намоён етиб келган. Номи тарIX саҳифаларида зарҳал ҳарфлар билан ёзилган ватанпарвар, жисмонан бақувват қаҳрамонларимиз ел-юрт шон-шуҳрати учун, ўз халқининг юзини ерга қаратмай баҳодирлик намуналарини кўрсатиб келганлар. Паҳлавон Маҳмуд, Маҳмуд Таробий, паҳлавон Муҳаммад, Алпомиш, Амир Темурлар ел-юртимиз фахри ҳисобланади.
Буюк Соҳибқирон Амир Темур кучли шахматчи ва чавандоз, ёяндоз ҳамда полвон боиганлиги тўғрисида тарIXий асарларда ёзилган. Ўша даврда Амир Темур қўшинида ҳар бир навкар "Мингаскар" деган спорт тури билан шуғулланганлиги айтиб ўтилади.
Мана шундай ватанпарварлик, жасурлик, қаҳрамонлик ва бошқа баҳосиз инсон фазилатлари авлоддан авлодга ўтиб келмоқда.
Ўзбекистон фуқаролари жисмоний тарбия ва спортга катта еҳтиёж билан қарайдилар ва унинг ривожланишига ўз ҳиссаларини қўшиб келмоқдалар, айниқса, Ўзбекистон Республикасининг мустақиллик даврида бу шиддатли тус олди.
Муҳтарам Президентимизнинг: «Ҳеч бир нарса мамлакатни спорт каби тезда дунёга машҳур қила олмайди» ва «Спорт одамни мард, матонатли, бардошли қилиб тарбиялайди», - деб таькидлашлари бежиз емас. Даврнинг ўзи келажагимиз бўлган ёшларни баркамол авлод даражасида тарбиялаш йўлида спортаинг қанчалик оламшумул аҳамиятга ега еканлигини кўрсатиб турибди.
Халқаро майдонда тарIXан қисқа давр ичида обрў орттиришга улгурган Мустақил Ўзбекистон нафақат қадимий маданиятга ега, буюк мутафаккирлар, олимлар, шоир ва саркардалар туҳфа етган юрт, балки халқаро спорт майдонида улкан муваффақиятларга еришган давлат сифатида ҳам Дунё ҳамжамиятида танилди. Жаҳонда бирон бир қитьа ёки бирор бир йирик спорт анжумани йўқки, унда спортчиларимиз шарафига Ўзбекистон мадҳияси янграмаган ва байроғимиз кўтарилмаган бўлса.
Мамлакатимиз спортчиларининг халқаро турнирларда муваффақиятли иштирок етишлари учун ҳар томонлама имкониятлар яратишга алоҳида еьтибор қаратилмоқда.
Ватанимизда қадимдан бир қатор миллий йиғинлар ва тантаналар яккакураш, турли ўйинлар ва қуроллардан фойдаланган ҳолда олиб борилар еди ҳамда болаларнинг жисмоний тарбиясига катта еьтибор берилган. Масалан, отда юриш, камон отиш ва қиличбозлик саньатига ўргатиш енг кичик ёшданоқ бошланган. Жисмоний маданият назарияси ва методикаси илмий ва ўқув фани бўлиб, кўпгина умумий қонун-қоидаларни билиш, жисмоний тарбия назарияси фанининг турли ва аниқ саволларини тўғри ўрганишга ёндашиш имконини беради. Бу фан жисмоний тарбия тизимининг мақсадини, вазифаларини, қонун-қоидаларини ўргатади, жисмоний тарбия-нинг ақлий, ахлоқий, нафас олиш ва меҳнат тарбияси билан боғлиқлигини очиб беради ҳамда жисмоний тарбия воситаларини ўрганишга, ҳаракат малакаларини шакллантиришга, жисмоний сифатларни ривожлантиришга, спорт машғулотининг умумий асосларини ва жисмоний машқлар билан шуғулланишнинг турли шаклларининг методикасини ишлаб чиқишга, шунингдек, турли муассасаларда ишни режалаштириш, ҳисобга олишга катта еьтибор берилади.
Жисмоний маданият назарияси ва методикаси амалиёт билан чамбарчас боғлиқ ҳолда ривожланиб боради. Ривожланиш манбайи мамлакатимизда ва қардош давлатларда олиб борилаётган илмий тадқиқотлар ва илғор тажрибалар ҳисобланади.
Ҳар қандай бошқа илмий ўқув фанлари қатори жисмоний маданият назарияси ва методикаси фанини ўрганишда, енг аввало, фанга тегишли дастлабки тушунчалами имкони борича аниқ ифодалаш зарур. Жисмоний маданият назариясини тўғри тушуниш ҳозирда жуда муҳим, чунки у анча кенгроқ бўлган жисмоний тарбия, жисмоний ривожланиш, жисмоний тайёргарлик, жисмоний камолот, жисмоний маданият, жисмоний таьлимот, жисмоний машқлар ва спорт тушунчаларини ўз ичига олади. Тушунчалами ўзлаштириб олиш махсус адабиётларни ўрганиш, ёзма вазифаларни бажариш, шунингдек, болаларга раҳбарлик қилиш, ота-оналар билан суҳбатлашиш, саводли сўзлаш, гапириш учун зарурдир. Бу дастлабки тушунчалами билмасдан жисмоний тарбия назариясини ўрганиш мумкин емас. Жисмоний ривожланиш инсон организмида содир бўлаётган шакл ва функсияламинг ўзгариш жараёнидир. Бу функсия-ларнинг намоён бўлишининг турларидан бири - жисмоний сифатлар, яьни тезкорлик, чаққонлик, куч, егилувчанлик, чидамлиликдин
Масалан: 1-4-синф ўқувчиларининг қўл кучининг ривожланиши: ўғил болалар бўйича И синф ўқувчилари ўртача - 10,9 кг; ИИ синф ўқувчилари - 13,0 кг; III синф ўқувчилари - 16,8 кг, ИВ синф қиз болаларда қуйидагича: И синф - 9,2к г; ИИ синф - 14,0 кг; III синф - 15,1 кг; ИВ синф -15,3 кг (1-расм). Мактабгача тарбия муассасалари болаларининг бўйи 3 ёшда - 97,6 см; 4 ёшда - 104,3 см; 5 ёшли болаларнинг бўйи - 110,3 см; 6 ёшли болаларнинг бўйи - 116,5 см. Қиз болаларнинг таьна узунлигининг ўсиши қуйидагича; 3 ёшда - 97,5 см; 4 ёшда - 100,2 см; 5 ёшда- 109,3 см; 6 ёшда - 113,0 см(2-расм).
«Жисмоний ривожланиш" атамаси тор маьнода антропометрик ва биометрик кўрсаткичлар (бўйи, тана массаси, қўл мускул кучи, кўкрак қафаси айланаси, ўпканинг ҳаво сиғими ва ҳ.к.) билан аниқланувчи организмнинг ривожланиш савияси сифатида таьрифланади. Мисол: болалар жисмоний ривожланиши 1-4 синф (жадвал 1-
Do'stlaringiz bilan baham: |
