27
keldi. Tarixiy kartalarda tarixiy jarayonlar,
voqea-hodisalar, tarixiy davrlarni
tavsiflovchi jarayonlar, shuningdek, geografik oqibatlar ko'rsatib o'tiladi. Umumiy
tarixiy kartalar bu jarayonlami yanada to‘liqroq ko‘rsatishga, ochib berishga
harakat qiladi. Tarixiy kartalaming turli xillari bo‘ladi:
tarixiy-iqtisodiy,tarixiy-
siyosiy, tarixiy etnografik, arxeologik, milliy-ozodlikharakati, dehqonlar
qo‘zg‘oloni, inqilobiy harakatlar, harbiy-tarixiy,madaniyat tarixi
bo‘yicha va
boshqa kartalar kiradi. O`quv-tarixiy kartalar o‘rta va oliy maktablarda
o‘qitilayotgan tarixiy davrlarga mos bo'ladi.
Tarixiy kartografiyaning rivojlanishi har doim tarixiy geogra- fiyaga bog'liq
bo‘lib kelgan. 1579 yili Abraxam Orteliy geografik atlasga uchta tarixiy kartadan
iborat qo‘shimcha tuzdi. Orteliyning bu qo'shimchasi keyinchalik 1603 yili 38 ta
kartadan iborat bo‘lgan antik davming geografik atlasini tuzilishiga sabab bo'ldi.
XVII asming ikkinchi yarmida fransuz geograflari Sansonlar va V.Dyuval
atlaslarida ham tarixga oid kartalar bo‘limi bor edi. XVIII asr oxirida fransuz
kartografi J.B. D’Anvil tomonidan tayyorlangan tarixiy kartalar bosilib chiqdi.
XIX
asr oxiriga qadar tuzilgan kartalarda xalqlarning hududiy
joylashishi, siyosiy
chegaralar, harbiy yurishlar, janglar, tarixiy voqealar bo‘lib o‘tgan
hududlar,
geografik sayohatlar yo'nalishlari aks ettirilgan edi. Shuningdek, A.Orteliy va
V.Dyuval tomonidan tuzilgan kartalarda afsonaviy voqea-hodisalar va Injildagi
rivoyatlar tasvirlangan. Masalan, avliyo Pavel va Ibrohim payg‘ambarning
sayohati, troyalik Eneyning dengiz sayohati, Odisey yurgan yo'llar tasvirlangan.
Keyinroq kartalarda tarixiy-iqtisodiy ma’lumotlar ham qayd qilina boshlangan.
Tarixiy kartalar tuzishda tarixiy davrlar ko‘pincha chalkashib ketgan, milliy-
ozodlik harakatlari aks ettirilmagan. Ba’zi tarixiy kartalarda ma’lumotlar
ataylab
buzib ko'rsatilgan.
Masalan, 1910 va 1936-1938 yillarda Germaniyada chop etilgan. Pusger
atlasida, avvalo buyuk davlatchilik shovinizmi va keyinroq fashistcha g‘oyalar avj
olishi bilan kartalardagi nemis va slavyan yerlari o‘rtasidagi chegaralar sun’iy
ravishda sharqqa surilib berilgan.
XX asrning ilmiy tarixiy kartografiyasiga ikkita muhim yo‘nalish xosdir.
Birinchi yo'nalishga yuksak darajada detallashtirilgan kartalar kirib, ularda
aholining ma’muriy, ba’zi holda cherkov tomonidan bo'linishigacha bo'lgan aniq
dalillar aks ettirilgan. Bunday kartalar turiga 1895 yilda chop etilgan Fabrisiusning
nemis atlasi, Rixteming 1906 yilgi Avstriya atlasi, A.A.Bekmanning 1913-1938
yillarda chop etilgan Niderlandiya atlasi kiradi. Ikkinchi tur kartalariga
detallashtirilishi unchalik yuqori bo'lmagan, ammo faqatgina tarixiy-siyosiy emas,
balki tarixiy-iqtisodiy, madaniyat tarixiga oid ma’lumotlar ham aks ettirilgan
kartalar kiradi. Bunday kartalar sirasiga 1926 yil chop etilgan Aubinning nemis
atlasi, Pollin tahriri ostida 1932 yilda chop etilgan AQSh atlasi („Qo'shma Shtatlar
28
tarixiy-geografik atlasi“)ni misol qilib keltirishimiz mumkin. 1956, 1958, 1962
yillarda esa Myunxenda o'quv mashg'ulotlariga doir „Katta tarix atlasi" chop
etilgan.
Rossiya imperiyasida tarixiy kartografiya rivojlanishining dastlabki.bosqichi
XVIII asming birinchi choragiga to'g'ri keladi. Bu davrdagi tarixiy va tarixiy-
geografik asarlarga tarixiy kartalar ilova qilina boshlandi. „Rossiya imperiyasining
tarixiy kartasi"birinchi bor 1793 yilda chop etilgan.
Tarixiy kartografiya rivojlanishida 1958 yil Polshada bosilib chiqqan Plos
voyevodligi tarixiga oid atlasning alohida o'mi bor. Bunday atlaslar ishlab
chiqarish kuchlarining joylashishi, ishlab chiqarish munosabatlari, iqtisodiy o'sish
ko'rsatkichlarini
aniq
tasvirlab
beradi.
Zamonaviy
tarixiy
kartografiya
rivojlanishining muhim elementi - bu tarixni aniq davrlashtirish, turli tarixiy
jarayonlarni to'la aks ettirish, tarixiy jarayonlaming iqtisodiy tomonini ochib
berishdir.
Shuni ta’kidlab o'tish joizki, sho'rolar tuzumi davrida O'rta
Osiyo tarixiga
doir bir qator tarixiy kartalar tuzilgan bo'lsa ham, ammo ulaming ichida O'rta
Osiyoni chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishiga doir kartalar yo'q edi.
Shuningdek, kartalar nashr qilinganda ko'proq
yevrosentrik
nuqtai nazardan
yondashilgan edi. O`rta Osiyo hududlari bo'yicha tarixiy kartalar faqat katta tarixiy
voqealar bilan bog'liq bo‘lgan hollardagina yaratilgan. Masalan, mo‘g‘ullaming
O`rta Osiyoni bosib olishiga doir tarixiy kartalar mavjud bo‘lsa-da, ammo Amir
Temur davlati haqida tarixiy kartalar umuman yaratilmagan. Tarixiy atlas va
kartalarda XV-XVIII asrlardagi O`rta Osiyoda bo‘lib o‘tgan tarixiy jarayonlaming
faqat Rossiya imperiyasi bilan aloqador bo‘lgan qismlarigina aks ettirilgan, ular
ham ham aniq detallashtirilmagan edi.
0‘rta Osiyo xalqlari tarixiga oid siyosiy-ma’muriy, tarixiy kartalar kam
yaratilgan bo‘lsa-da,
demografik, hududlaming iqtisodiy tarixiga oid kartalar esa
deyarli bo‘lmagan.
0‘rta Osiyo chor Rossiyasi tomonidan bosib olingandan so‘ng Turkiston
general-gubernatorligi va yarim mustaqil Buxoro amirligi va Xiva xonligining
o‘sha davrga oid ba’zi kartalari mavjud.
0‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng tarixiy kartalar soni ko‘paydi.
O`rta Osiyoning eng rivojlangan davri bo‘lgan temuriylar davriga bag‘ishlangan
kartalar to‘plami chop etildi. Shu bilan birga O`zbekiston tarixiy kartografiyasi
oldida ko‘plab ilmiy muammolar turibdi. Birinchi galda zamonaviy talablarga mos
bo‘lgan O`zbekiston xalqlari tarixining butun davrlarini qamrab olgan tarixiy atlas
yaratish zarur. Bu borada dastlabki qadamlar ham tashlandi. 1999 yilda
,,0‘zbekiston tarixi atlasi“ nashrdan chiqdi (O`zbekiston tarixi atlasi.-
29
O'zgeodezkadastr, 1999). Endi uni yangi ilmiy ma’lumotlar asosida to‘ldirib,
mukammallashtirib borish zarur.
O`zbekiston xalqlari tarixiga oid kartalar mavjud bo‘lsa-da, tarixiy- geografik,
tarixiy-iqtisodiy, tarixiy-demografik kartalami yaratish o‘zbekistonlik
olimlaming
birinchi galdagi vazifasidir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
