Tarixiy geografiya va kartografiya

„qoraqalpoq xalqining milliy davlatchiligi“
tashkil etilganligini qonunan 
rasmiylashtirdi. 
Qoraqalpog‘iston avtonom viloyati 160000 kv. km. dan ortiq hududni 
egallagan bo‘lib, to‘rtta ma’muriy okrug — To‘rtko‘1, Chimboy, Xo'jayli va 
Qo‘ng‘irot okruglaridan tashkil topgan edi. 
Viloyat ko‘p millatli edi: 
qoraqalpoqlar —
38,1 foiz, 
qozoqlar 
— 28,5 foiz, 
о‘zbeklar —
27,5 foiz, 
turkmanlar—
3,2 foiz, 
boshqamillatlar —
2,7 foizni 
tashkil eardi. Qoraqalpog‘iston avtonom viloyatining boyligi uncha katta emas: 5 
foizini o‘rmon massivlari, 280745 bosh chorva, 800000 so‘m pul bo‘lib, ular 
chegaralanish vaqtida taqsimlangan edi. 
1932 yil 20 martda SSSR Markaziy ljroiya Qo‘mitasining Rayosati 
,,Qoraqalpog‘iston 
avtonom 
viloyatini 
Avtonom 
Sovet 
Sotsialistik 
Respublikasiga aylantirish va uning RSFSRga kirishi to‘g‘risida“ qaror qabul 
qildi. Awalgidek Markaz rejalariga muvofiq avtonom respublikaga qishloq 
xo'jalik xom ashyosi va chala mahsulotlar yetkazib berish vazifasi yuklatildi. 
Paxta tozalash va baliqchilik avtonom respublika sanoatining yetakchi tarmoqlari 
bo‘lib qoldi. 
1936 yil 5 dekabrda SSSRning yangi Konstitusiyasi qabul qilindi, unda 
Qoraqalpog‘istonning O`zbekiston SSR tarkibiga kirishi ko‘zda tutilgan edi. Bu 
markazning o‘z manfaatlarini ko'zlab “SSSRning paxta mustaqilligi“ ni qo‘lga 
kiritish uchun O`rta Osiyo respublikalari zimmasiga rejalashtiigan navbatdagi 
murakkab vazifani qonunlashtirishi edi. Ana shu vazifa barcha 0‘rta Osiyo 
xalqlarini bir-biri bilan yaqinlashtirdi va bir maqsad yo‘lida birlashtirdi. 
1946 yilda Qoraqalpog‘istonda 425 ta jamoa xo‘jaligi bo‘lib, 154,8 ming 
gektar sug‘oriladigan yerga, shu jumladan respublika chigit ckiladigan 54 tiling 
gcktar maydonga ega edi. 1946-1950 yillarda 42 miiig gcktar yer o ‘zlashtirildi, 
1950-1960 yillarda esa chigit ekiladigan maydonlar yana 35 nnng gektarga 
ko'paytirildi.

---

87 
1960 yilga kelib bu ko'rsatkich 131,5 gektarni tashkil qildi. 
Qoraqalpog‘istonda 1964-1984 yillar mobaynida 7 million 144 ming tonna paxta 
yetishtirildi. Markaz 0‘zbekiston kabi Qoraqalpog'iston sanoatini ham asosan 
paxtachilik bilan bog'lagan holda rivojlantirishni mo'ljallagan bo'lib, sanoatnig 
boshqa tarmoqlariga e'tibor qaratilmadi. 
1950 yilda Markazning Bosh Turkm an kanali qurilishi to ‘g‘- risidagi qarori 
qabul qilindi. Bu kanal Xorazm vohasi orqali Shimoliy Turkmaniston bo'ylab o'tar 
va Amudaryoning qadimgi O'zbov o'zani bo'ylab Kaspiy dengizigacha borar edi. 
Belgilangan rejalar amalga oshiriladigan bo‘lsa, mintaqadagi ekologik vaziyatni 
jiddiy ravishda o'zgartirardi, lekin Orol dengizini halokatga olib kelmas edi. Biroq 
1952 yilda Bosh Turkm an kanalinmg qurilishi boshqa loyiha bo'yieha bordi, uni 
amalga oshirish natijasida Qoraqum kanali yuzaga keldi. 
1956 yilda respublikada Taxiatosh GRESini qurish boshlandi. Qisqa muddat 
ichida energetiklar shahri vujudga keldi. Taxiatosh GRESining birinchi navbati 
1961 yilda loydalanishga topshirildi. 
60-70-yillarda Qoraqalpog'iston sanoatining rivojlanisln asosan vengil sanoat, 
ya'ni paxta tozalash va oziq-ovqat sanoatlarini ustuvor rivojlanUrilishi evaziga 
ancha yuqori bo'lganligi kuzatildi. 
Oziq-ovqat sanoatida Mo'vnoq baliq-konscrva zavodi viliga 17.4 million banka 
quvvat bilan ishladi, lekin Orolning qurib borishi natijasida baliq zahiralari k« -
ikin kamaydi va bu soha ham inqirozga yuz tutdi. 
60-80-yillardagi islohotlar o'zm ing ziddiyatli ekanligiga qaramav, liar holda 
Qoraqalpug'istonning ishlab chiqaruvchi kuchlarini nisbatan rivojlantirishga 
yordam bcrdi. Xalq xo‘jaligining moddiy-texmkaviy bazasi mustahkamlandi. 
Irrigasiya-meliorasiya inshootlarining butunlay yangicha tizinn tashkil etilib, 
qo'riq yerlarni o'zlashtirish va sug‘orishda muhini omil bo ‘ldi. 
3.O ‘zbekistonning aholi geografiyasi (XX asrning 20-80-yilIari) 
O'rta Osiyoda milliy-hududiv chcgaralanish o'tkazilgandan so'ng ham 
respublika ko'p millatli edi: O'rta Osiyoda jami 8131062 kishi istiqomat qilgan 
bo'lsa. bu aholining 3963285 tasi O'zbekiston SSRga o ’tdi. Ulardan 
o'z.bcklar 
33ti\579
kishini, ya’ni respublika aholisining 3/4 qismini tashkil ctgan. Haqiqatda, 
O'rta Osiyo hududida yashovchi barcha o'zbeklarning qariyb 90 foizi O'zbekiston 
SSR hududida edi.
 
1926 yilda respublika aholisining umumiy soni 4 million 621 ming kishiga etib, 
ularning 1 million 12 mingi shaharlarda. 3 million 657 mingi esa qishloq joylarida 

---

88 
istiqomat qilgan. I Jmumiy aholiga nishatan shahar aholisi 21.9 foizni, qishloq 
aholisi esa 78.1 foizni tashkil ctgan. O'zbekiston hududida ko'pgina millatlarning 
vakillari 
yig'noq gunthlar
sifatida istiqomat qilishardi. 1926 yilgi aholi ro'vxatiga 
binoan bu ycrda 490 ming 
tojik,
130 ming 
qo:oq
, 81 ming 
qiiy'iz.
72 ming 
arah.
36 
ming 
uyg'ur
mavjud edi va hokazu. 
1930 yillarda O'zbekiston aholisining umumiy soni 4 million 926 ming 
kishini tashkil etib. ularning 1 million 12 mingi shaharlarda. 3 million 847 
mingi esa qishloq joylarida istiqomat qilgan. 
O'tgan asrning 40-villariga kchb esa respublika aholisining umumiy soni 6 
million 551 ming kishini tashkil etib, ularning 1 million 606 mingi shaharlarda. 4 
million 945 mingi esa qishloq joylarida istiqomat qilgan. Shahar aholisi 25 foizni, 
qishloq aholisi esa 75 foizni tashkil ctgan. 
Stalin boshliq markaziy hokimiyat amalga oshirgan milliy siyosatning zarari, 
adolatsizligi odamlarning qattiq qatag'on qilinishi bilan chegaralanib qolmadi. 
Uning mudhish ekanligi yana shundaki. ko'plab xalqlarning milliy davlatchiligi 
buzildi. Respublikalar va muxtor viloyatlarning haq-huquqlari povmol qilmdi. 
1937-1938 yillarda mustabid tuzum zo'ravonlik bilan Rossiyaning Uzoq 
Sharq o‘lkasidan 74500 koreys aholisini majburiy ravishda ko'chirilib, 
O`zbekiston hududiga ohb kelindi Uzoq Sharq o‘lkasidan koreys aholisi majburiy 
ravishda ko‘chirilishiga asosiy sabab SSSR bilan Yaponiya o'rtasidagi 
munosabatlarning keskinlashuvi edi. Chunki bu davrda Koreya yarim orolining bir 
qismi Yaponiya tomonidan bosib olingan bo‘lib, bu yerdagi koreys aholisi bilan 
Uzoq Sharq koreyslarining etnik kelib chiqishi bir edi. Shu sababdan mustabid 
Sovet davlati 1937 yil 21 avgustda qabul qilgan „Uzoq Sharq oTkasi chegara 
rayonlaridan koreys aholisining ko'chirish to‘g‘risida“gi qaroriga binoan 170 ming 
koreyslar O`rta Osiyo va Qozog‘iston hududiga majburan ko'chirib olib kelingan 
edi. Bu davrda O`zbekiston SSRning ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyatlari shunchalik 
ko‘p miqdordagi koreys aholisini qabul qilish va joylashtirishga qurbi etmasdi. 
Lekin shunga qaramasdan o‘zbek xalqi koreys ahohsiga nisbatan markaziy 
hukumatning 
,,munosabatidan“ 
qat’i 
nazar 
ulaiga 
o'zining 
millliy 
mehmondo'stligini, bag‘rikengligini ko'rsatdi.
Ulami uy-joy, ish bilan imkon darajasida ta’minladi, madaniy o‘choqlar 
yaratdi, bolalarining o‘qishi, ta’lim olishi uchun maktablar qurib berdi. 
O'tgan asming 40-yillari o‘rtalarida Volganing quyi oqimi va Kaspiy 
dengizi qirg‘oqlarida yashovchi