Tarixiy bilish tamoyillari va tarixni bilishning o’ziga xosligi

Tarixga bo’lgan munosabat va qarash fanga bo’lgan munosabat va qarash kabi bo’lishi kerak va zarurdir.Biroq bunda xar bir fan kabi tarix fanining xam o’ziga xos xususiyatlarini mavjudligini e’tibordan chetda qoldirmaslik lozimdir. Uning asosiy xususiyati tadqiqot obyektidir ,yani u o’tmishda obyektni xarakatga keltirishi kerak . Biroq bunda tadqiqotchi tadqiqot obyektini kuzatish va tajribalar o’tkazish imkoniyatidan maxrum etilgan . Tabiy fanlarda xam bunday jarayonlarni kuzatish imkoniyati cheklangan bo’lishi tabiy ,tarixchida esa bunday vaqtda mantiqan , fikirlash va tafakkuri yordamida voqealar tizimini shakillantirish va modellashtirih imkoniyati mavju. Ayni vaqtda tarixchida manbalar xazinasi xamda uslublar va tadqiqotlar usullari mavjudki , bu uning tadqiqot soxasidagi katta ustunligidir. Tarixiy bilishning ikkinchi xususiyati shundaki , tarixchi xozirgi zamonda turgan xolda o’tmishni tadqiqetadi. Xozirgi zamon o’tmishning bir qancha xodisalari va tarixiy jarayonlarni interpritatsiyalayd.Biroq bunda xozirgi zamon o’tmishni aynan shakillantirmaydi , balki o’tmish bizning tassavurimizda xosil bo’ladi.Madaniyat , mafkura ,ayni jamiyatning manaviy boyliklari , shuningdek , iqtisodiy ,ijtimoiy va siyosiy omillar xam bunda o’z ta’sirini ko’rsatadi .Tarix fani madaniyatining darajasi va xususiyatlarini aks etirgan xolda tadqiq etilayogan o’tmish davr madaniyati bilan muloqatga kirishadi . Xozirgi zamon omili Tadqiqotning cho’qisi,bilimning darajasi va saviyasi , boshqa gumanitar fanlarning taraqiyotini aniqlab beradi.
Zamonaviylik va zamon talablariga moelikning tarixchiga tasiri kuchlidir. Totalitar tuzumlar xukumronligi vaqtida tarix fani xech qanday takalluflarsiz o’sha tuzum mafkurasiga va tartib-qoidalariga bo’ysunishiga majbur qilishgan.
Ayrim tarixchilar o’tmishning bugungi kunga ta’sir ko’rsatgan jarayonlarni o’rganish kifoyadir,degan fikirni xam ilgari surganlar biroq bugungi kun jarayonlarini bilish va tushunish ,teran anglash uchun o’ymish tarixni to’laligicha o’rganish talab etiladi.
“Prezentistlar” ning fikricha ,tarix barcha davrlarda ayni o’sha zamon nuqtai-nazaridan yozilgan, yani ayni o’sha vaqt yozilgan tarix uchun zamonaviylik kasb etgan , shu sababli turli vaqtlarda yozilgan tarixo’tmish xaqida xech qanday obyektiv tushuncha va tassavur yoki ma’lumot bera olmaydi ,deb xisoblaydilar .O’tmish va xozirgi zamon , moziy va kelajak bir-biri bilan bog’liq biri-biriga mosdir.Agar o’tmishda sodir bo’lgan voqea yoki tarixiy jarayon bir gurux manfalti yoki davlatlar qarashlari uchun zarur bo’lsa u yana qaytadan faollashtiradi. Misol uchun , agar urush xarakatlari olib borilayotgan bo’lsa ,urishlar tarixga , sarkardalar faoliyati tarixiga, shu soxalarga bog;liq isloxatlar tarixiga qiziqish ortadi. Prezentizm tarixini modernizatsiyalashga , yani o’tmish tarixiy voqealarni zamonaviylashtirilishiga olib keladi .

E.Xobsboumning fikricha ,biz xozirgi kun nuqtai-nazaridan o’tmish xaqida xulosa chiqaramiz ,biroq bu bilan cheklanib qolsak ,o’tmishni xam, kelajakni xam to’liq tasavvur qila olmaymiz. Bu bilan u juda to’g’ri fikirlagan edi .

Tarixiy bilish retrospektiv xususiyat kasb etadi .Bunda tarixiy tadqiqot jarayonida zamonaviylikdan o’tmishga tamon ,yani oqibatlarning sabablarini izlashga asosiy etibor qaratiladi . Bunda tarixiy jarayonlar va xodisalarni avvalgi va keyingi xolati bo’yicha butun boricha tasvirlash imkoniyati yuzaga keladi . To’ri bunda o’tmishni modernizatsiyalash , ya’ni tarixiy voqealarning zamonaviy talablarga moslashtirilishi yoki arxaiklashtirish ,yani tarixni ayni eski xolatining xususiyatlarini ilgari surishga yo’l qo’yilishi mumkin .Ayni vaqtda zamonaviy tarixchi uchun o’tmish xaqida va o’tmishni tasavvur qilish va xis etish murakkablik tug’diradi , chunki o’sha davr tarixchilarning o’zlari xam o’z zamonalari va o’zlaridan avvalgi davrlarni tushunishida va tavsiflashda xuddi shunday qitinchiliklarga duch kelganlari tabiy.
Tabiatdan farq qilgan xolda jamiyatda ongi va tafakkuri jixatdan yuksak iqtidorga ega bo’lgan xamda o’z oldiga aniq bir maqsad qo’yib unga erishiga xarakat qiladigan insonlar xarakatda bo’ladi va faoliyat yuritadi .Bundan tashqari tabiy fanlarda obyekt va subyekt bir-biriga qarama – qarshi turadigan bo’lsa tarix fanida subyekt ya’ni tadqiqotchining o’zi ayni vaqtda tarixiy jarayonlarning ishtirokchisi xamdir. Bu xolatda tarixchi , yani subyekt tarixiy jarayonlarni chetdan turib kuzata olmaydi va bunda insonning o’z-o’zini , o’zining faoliyatini bilish va taxlil qilish jarayoni kechadi. Tarixchi tadqiqotchi tadqiqot davomida tarixiy jarayonlarda faoliyati muxim axamiyat kasb etuvchi insonlar faoliyatini tadqiq qilar ekan , uning tarixiy bilish darajasi qiyosiy xususiyatga ega bo’ladi va bunda tarixiy jarayonlardagi insonlar faoliyati turli darajada baxolanib boriladi. Tarixchi tarixiy jarayonlar va voqealarning axamiyati aniqlangan xolda , ayni vaqtda insonla faoliyatiga xam baxo beradi. Bu tarix fanining o’ziga xosligidir.Tarix fani xaqida fikr yurituvchilarning ko’pchiligi odatda qo’lga kiritilgan natijalarning subyektialigi xaqida fikir bildirib ,buni mutlaq xaqiqatga erishishdagi eng katta to’siq deb xisoblaydilar .Xaqiqatan xam I.Kovalchenkoning fikir bildirishicha , tarixiy bilish ikki karra subyektlangan bo’lib birinchidan tarixchi subyektiv xarakterdagi tarixiy manbalar bilan bilan ishlaydi va ikkinchidan ayni vaqtda manbalardagi faktlarning , ulardagi tarixiy voqealar va tarixiy jarayonlarning tavsiflari keltirilgan ma’lumotlarning interpretsiyasi jarayonida xam umumiy xulosalarni berishda o’zining shaxsiy , subyektiv fikrlarini berishga majbur bo’ladi .Adabiyotlarda tarixchining subyektivligini obyektiv xaqiqatga erishishdagi asosiy to’siq sifaTida ko’rsatilsada , bu erda subyektivlikning sifati aksincha ko’p asrlar osha moziyga yorib o’tib kirib borish imkonini beradi.Buning o’ziga xosligi va isboti shundaki , Geradotdan boshlab barcha buyuk tarixchilarning asarlari va ularning tarixiy malumotlari bugungi kunda xam o’z axamiyaTini yo’qotmagan va barcha tarixchilar uchun qimmatli manbalar bo’lib sanaladi , ayni vaqtda ular tarix fanninh rivoji va taraqqiyoti uchun bugungi kunda xam xizmat qilmoqda.