Tarix va tillar fakulteti

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika istituti “Tarix va tillar fakulteti” o’zbek tili va adabiyoti yo’nalishi I kurs 20/2 talabasi HABIBULLAYEVA NURXON

Barmoq va Aruz tizimi

Adabiyotshunoslik ilmida nutqning bu tarzda qolipga, o’lchamga solinishi vazn yoki she’riy tizim deb ataladi. She’r tizimlari mana shu qolipga solingan nutqqa nimaning asos sifatida olinayotganiga qarab bir-biridan farq qiladi

• She’riyatimizda asosan uchta: barmoq, aruz va erkin vaznlar qo’llanib kelingan. O’zbek she’riyatida eng ko’p o’rin egallaydigan barmoq tizimi hisoblanadi.
• Barmoq tizimi, barmoq vazni-bo’g’inlar snog’i, mutanosibligiga asoslangan sha’r o’lchovi turi. Barmoq tizimi o’ziga xos xususiyatlarga ko’ra aruz vaznidan farq qiladi.
• Barmoq tizimi an’anaviy xalq atamasidir.

• Barmoq tizmi jahon she’riyatidagi to’rtta:
• Sillabik (bo’g’in), sillabiktonik (bo’g’in-ur’g’u),tonik (urg’u) va kvantitativ (ya’ni bo’g’inlarning qisqa va cho’ziqligiga asoslangan) she’r tizimlaridan biri.

Aruz haqida ma’lumot

Alisher Navoiy “ Mezon ul avzon” da bergan ma’lumotiga ko’ra, “aruz”atamasi uning asoschisi Halil ibn Ahmad yashagan joydagi vodiy nomi bilan bog’liq.

Boshqa aruzshunoslar , xususan , Vohid Tabriziy esa “ aruz” arab tilida chodirni tutib turish uchun o’rtaga qo’yiladigan yog’och (ustun)ni anglatadi va aruz atamasi shu so’zdan olingan , deb hisoblaydilar.

• Ular bu fikrning qo’shimcha asosi sifatida yana baytdagi birinchi misraning ham “ aruz “ deb atalishi , baytning ham shu ruknga tayanishi , ya’ni , shu rukn o’qilganda she’rning qaysi vaznda ekanligi aniq bo’lishini keltiradi.
• Bu fikrlarning qaysi biri haqiqatga yaqinligidan qat’i nazar biz “aruz” ning istilohiy ma’nosi bilan ish ko’ramiz , ya’ni “aruz” deganda sharq she’riyatida keng tarqalgan metric she’r tizimini tushunamiz .

• Mutaxasislar aruz she’r tizimi arab adabiyotida VIII asrdan maydonga kelgani va IX asrdanoq forsiy tildagi adabiyotda ham qo’llanila boshlaganini qayd qiladilar. Turkiy xalqlar adabiyotida , jumladan, o’zbek adabiyotida ham aruzning qo’llanila boshlanishi taxminan shu vaqtga to’g’ri keladi degan fikr mavjud.

Fitrat bu haqida to’xtalib: “ Bizning O’rta Osiyo turklari tomonidan qachon qabul etilgani aniq emas. Biroq hijriy 462 da Qashqarda yozilgan mashhur “ Qutadg’u bilik” kitobining shu aruz vaznida yozilg’anini e’tibor etilsa, juda eskidan qabul etilgani ma’lum bo’ladur”, deb yozadi.

Turkiy tildagi aruzda yozilgan ilk asar sifatida “ Qutadg’u bilik” tan olinar ekan , aruzning turkey adabiyotida qaror topishi taxminan X-XI asrlarga to’g’ri keladi deyish mumkin.Aruzdagi eng kichik ritmik bo’lak sifatida ayrim mutaxassislar ( arab va fors aruzshunosligi an’analariga muvofiq) harfni , boshqalari esa ( turkey tillar va turkey aruz xususiyatlaridan kelib chiqib) hijoni ko’rsatishadi.

Ya’ni eng kichik ritmik bo’lak sifatida harfning olinishi arab tili ( va yozuvi) uchun xosroq, o’zbek tili uchun esa hijoning olingani qulayroq . Shunday bo’lsa ham, aruzdagi tarkiblanishni yaxwiroq tasavvur qilish uchun harf eng kichik birlik sifatida olingan holatdagi tarkiblanishga qisqacha to’xtalib o’tish maqsadga muvofiq.

Juzvlar harfga nisbatan kattaroq ritmik bo’lak sanalib, ular har biri o’z ichida ikkiga bo’linadigan uch turga ajratiladi: sabab, vatad va fosila.

• Sabab o’z ichiga ikkiga bo’linadi:
• 1.sababi hafif bir harakatli va bir sokin harfning qo’shilishidan yuzaga keladi,ya’ni bir cho’ziq hijoga teng bo’ladi:ko’z, so’z(-);
• 2.sababi saqiy ikki harakatli harfning qo’shilishidan hosil bo’ladi , ya’ni ikki qisqa hijoga teng bo’ladi:o’zi, ko’zi(v v);

Vatad juzvi ham asosan ikki xil:

• 1.vatadi majmu’ ikki harakarli va bir sokinning qo’shilishidan hosil bo’ladi, ya’ni bitta qisqa va bitta cho’ziq hijoga teng: malak, palak(v-);
• 2.vatadi mafruq ikki harakatli o’rtasida bir harakatsiz harf kelishidan hosil bo’ladi, ya’ni bir cho’ziq va bir qisqa hijoga teng:hafta, chipta(-v);

Fosila juzvi ham ikki turli:

• 1. Fosilayi sug’ro uchta mutaharrikda so’ng bir sokin kelishidan hosil bo’ladi, ya’ni ikkita qisqa va bir cho’ziq hijoga teng: kapalak(vv-);
• 2.fosilayi kubro to’rt mutaharrikdan so’ng bitr sokin kelishidan hosil bo’ladi, ya’ni uchta qisqa va bir cho’ziq hijoga teng bo’ladi: kurashajak (v v v -).

Aruzda yozilgan she’r vaznini aniqlash uchun bayt asos qilib olinadi.Baytning birinchi misrasidagi birinchi rukn nomi- sadr, oxirgisi-aruz, ikkinchi misradagi birinchi rukn-ibtido, ocirgisi-zarb deb nomlanadi.

Sadr bilan aruz, ibtido bilan zarb orasidagi ruknlar hashv deb yuritiladi. Shunga ko’ra aruzda murabba’, musaddas, va musamman vaznlari ajratiladi. Agar baytda to’rtta rukn bo’lsa – murabba’ , oltita rukn bo’lsa- musaddas , sakkizta rukn bo’lsa- musamman vazni yuzaga keladi .

Buni taqte’ bilan quyidagicha ko’rsatish mumkin:

• mafoiylun/mafoiylun mafoiylun/ mafoiylun-murabba’ vazni
• mafoiylun/ mafoiylun/ mafoiylun mafoiylun/ mafoiylun/ mafoiylun-musaddas vazn
• mafoiylun/ mafoiylun/ mafoiylun/ mafoiylun mafoiylun/ mafoiylun/ mafoiylun/ mafoiylun-musamman vazni.

E’tiboringiz uchun rahmat!