Tarix va madaniy meros

Shomiyning “Zafarnoma” asari
Mavlono Nizomuddin Shomiy yoki mavlono Nizomuddin Shanbiy, Shanbi Ғozoniy asli Tabrizning shimoli-g’arbiy tarafida, undan ikki mil masofada joylashgan joyda tug’ilgan tarixchi “Zafarnoma” asari bilan mashhur bo’lgan. U 1393 yili Amir Temur xizmatiga qabul qilingan, 1404 yilgacha u bilan bo’lib, sohibqironning harbiy yurishlarida voqeanavis va voiz mansabida ishtirok qilgan. 1402 yili Amir Temur unga o’zining tarixini aniq va sodda tilda yozib berishni buyurgan. Nizomuddin Shomiy bu asarni 1402-1404 yillar orasida yozib tamomlagan. Asar jahongirning hokimiyat tepasiga kelishi (1370 yil.)dan to 1404 yilgacha bo’lgan voqealarni o’z ichiga oladi. “Zafarnoma” asari haqiqatan ham sodda tilda, ravon uslubda yozilgan, daliliy ma’lumotlarga boy. Lekin Amir Temur hayoti mazkur asarda birmuncha, Sharafuddin Aliga nisbatan kam, idealashtirilgan. Asar O’zbekiston, Qozog’iston, Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarining XIV asr II- yarmi va XV asr boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o’rganishda muhim va ishonchli manbalardan biri hisoblanadi. Nizomuddin Shomiy o’z asarini yozishda Ғiyosidin Ali Yazdiyning “Ro’znomayi g’azavoti Hinduston”, Amir Temurning uyg’ur kotiblari tomonidan yaratilgan “Tarixi xoniy” va boshqa saroyda bitilgan kundaliklardan foydalangan.
“Zafarnoma”yi Nizomuddin Shomiyning ikkita tarhriri mavjud: 1) 1404 yili Amir Temur Ozarbayjon yurishidan qaytganda unga taqdim etilgan nusxa. 2) Mironshohning o’g’li Mirzo Umarga (1404 yid 26 martda Amir Temur “Halokuxon taxti”ni , ya’ni Ғarbiy Eron hamda Ozarbayjonni in’om qilgan) paytida taqdim qilingan. U yuqorida qayd etib o’tilgan birinchi nusxadan deyarli farq qilmaydi. Asar “Zafarnoma” deb ataladi. Unga ayrim uslubiy tuzatishlar kiritilgan va debocha hamda Mirzo Umarga bag’ishlangan kichik bir ilova (zayl) qo’shilgan. Shunga qaraganda, Nizomuddin Shomiy umrining so’nggi yillarini Mirzo Umar xizmatida bo’lgan va ona yurti Tabrizda istiqomat qilgan.
“Zafarnoma”ning qo’lyozma nusxalari Armaniston, Angliya, Frantsiya, Iroq va Turkiya kutubxlnalarida saqlanmoqda. Asarning tanqidiy matni F.Tauer tomonidan 1937 va 1956 yillari Pragada chop etildi.
1996 yili Nizomuddin Shomiy “Zafarnoma” asarini Yu. Hakimjonov tomonidan amalga oshirilgan forscha tarjimasi A.O’rinboev tomonidan tahrir qilinib nashr etildi.
“Tarixnoma”
“Tarixnoma” yoki “Zayli Zafarnoma” (“Zafarnoma”ga qo’shimcha”) deb ataladigan muhim tarixiy asar muallifi Xoja Tojuddin as-Salmoniydir. U yetuk xattot bo’lib Muzaffariylar²⁹ saroyida, devoni inshoda xizmat qilgan. Amir Temur Sherozni egallab, Muzaffariylar sulolasi barham topgandan keyin 1393 yili boshqa ilm ahli bilan Samarqandga olib kelingan va saroy xizmatiga tayinlangan. 1409 yili mart oyida amirlar isyoni bartaraf etilgach, oliy hokimiyat Shohruh Mirzo Xoja Tojuddin as-Salmoniy uning amri bilan Hirotga olib ketiladi va oliy hukmdorning topshirig’i bilan o’zining mazkur asarini yozishga kirishadi. Lekin uni tamomlay olmaydi. Lradan ko’p vaqt o’tmay saroyda vazir Faxruddinga qarshi uyushtirilgan fitnada qatnashganlikda ayblanib qamalib qoladi va jazoga tortiladi. Xoja Tojuddin as-Salmoniy mazkur asarida Amir Temurning so’nggi yillari va Shohruh Mirzoning tarixini yozishni niyat qilgan edi. Lekin, taqdir taqazosibilan maqsadiga erisha olmaydi. Faqat 1404-1409 yillar tarixini yozib bitirishga ulguradi, xalos. Asarda 1404 yilda Xitoyga yurish oldidan Konigilda o’tgan katta tantanalar, shahzodalar Ulug’bek, Ibrohim Sulton, Ijil Mirzo, Sidi Ahmad, Pirmuhammad va Mirzo Boyqarolarning nikoh to’ylari, Xitoyga yurishning boshlanishi, hazrat sohibqironning 18 fevral 1405 yilgi vafotidan keyingi og’ir ahvol, Xalil Sultonning noqonuniy yo’l oliy hokimiyatni egallab olish voqealari batafsil bayon etiladi. Voqealar tafsiloti 1408 yil mart oyida Xalil Sultonning amir Xuloydod boshliq bir guruh fitnachi amirlar tarafidan asir olinishi haqidagi hikoya bilan tugaydi. Xoja Tojuddin as-Salmoniyning “Tarixnoma” asari bizning zamonimizgacha uch nusxada yetib kelgan. Ulardan biri suqutli va shu kunlarda Angliyaning muzeyida (Inv.№ 159) saqlanmoqda. Yana ikkitasi Turkiyada, Istanbuldagi Sulaymon Fotih (Inv.№ 4305) va Lala Ismoil afandi kutubxonalarida (Inv.№ 304) saqlanadi. Birinchi nusxa suqutli, ikkinchisi to’la.
Asar G.R.Ryomer tarafidan nemis tiliga 1956 yili, Ismoil aka tarafidan 1988 yili turk tiliga va Z.M.Buniyatov tomonidan 1991 yili rus tiliga erkin tarjima qilingan.
“Zafarnomayi Temuriy”
“Zafarnomayi Temuriy”, “Fathnomayi sohibqironiy”, “Tarixi jahonkushoyi Temuriy” yoki “Zafarnoma” nomi bilan mashhur bo’lgan asarni o’z davrining yirik tarixchisi Sharafuddin Ali Yazdiydir. U asli Eronning Yazd viloyatidagi Taft qishlog’idan bo’lib, turli fan sohalarini egallangan edi. Shuning uchun ham Alisher Navoiy uni “Sharaf davla va din”, ya’ni din va davlat sharafi deb ta’riflagan.
Sharafuddin Ali Yazdiy Fors viloyatining hokimi Temuriy Ibrohim Sulton (1415-1435 yy.) saroyida xizmat qilgan. U ilm-fan homiysi bo’lmish mazkur shahzodaniina emas, balki Shohruhning ham zo’r hurmat-e’tiborini qozongan edi.
Sharafuddin Ali Yazdiy 1442 yili Shohruhning nabirasi va Sultoniya, Qazvin, Ray hamda Qum hokimi Sulton Muhammad (1442-1446 yy.)ning taklifi bilan Qumga keldi va shahzodaning xizmatiga kirdi. Sulton Muhammad 1446 yili Shohruhning og’ir kasalligidan foydalanib, isyon ko’tardi, Hamadon hamda Isfahonni bosib oldi, Sherozni qamal qildi. Shohruh unga qarshi qo’shin tortti. Culton Muhammad Shohruh bilan ochiq jang qilishdan qo’rqib toqqa qochdi³⁰. Shohruh Sulton Muhammad bilan yaqin bo’lgan kishilarni, shuningdek, mahalliy sayyidlardan birmunchasini isyonda ishtirok etishda ayblab hibsga oldi va ko’plarini o’limga mahkum qildi. O’shanda hibsga olinganlar orasida Sharafuddin Ali Yazdiy ham bor edi. Faqat Mirzo Abdullatifning (Ulug’bekning to’ng’ich o’g’li) aralashuvi bilan Sharafuddin Ali Yazdiy jazodan qutulib qoldi. Shahzoda uni Samarqandga, otasi huzuriga jo’eatib yubordi. Sharafuddin Ali Yazdiy Samarqandda bir yil chamasi istiqomat qildi va fikrimizcha, Ulug’bekning ilmiy izlanishlarida ishtirok etgan bo’lishi kerak. Shohruh vafotidan (1447 y.) keyin 1449 yilda Sharafuddin Ali Yazdiy Xurosonga qaytdi va Sulton Muhammadning ruxsati bilan yana o’z vatani Taftga qaytib bordi va umrining oxirgi qismini uzlatda kechirdi. Sharafuddin Ali Yazdiy 1454 yili vafot etdi.
“Zafarnoma” asosan Nizomuddin Shomiyning shunday nomli asari asosida zo’r badiiy mahorat bilan yozilgan. Lekin Sharafuddin Ali Yazdiy Nizomuddin Shomiy asarida bayon etilgan voqealarning ba’zilariga yangi tarixiy manbalar asosida aniqliklar kiritdi, uni yangi isbot va dalillar bilan boyitdi. Amir Temurning shaxsiyati va uning faoliyatidagi qarama-qarshiliklar, ya’ni bir tomondan qattiqqo’l ekanligi, ikkinchi tomonlan esa Movarounnahrdagi tarqoqlikka barham berib, markazlashgan davlatga asos solganligi birmuncha to’g’ri va haqqoniy yoritilgan.¹⁸
Sharafuddin Ali Yazdiy asarining zo’r qimmati shundaki, unda Mo’g’ul imperiyasining tarkibida tashkil topgan Oltin O’rda, Elxoniylar davlati, Chig’atoy ulusi, shuningdek Movarounnahrning Chingizxon zamonidan to Temur davlatining paydo bo’lishigacha bo’lgan ijtimoiy-siyosiy tarixi qisqa tarzda yoritib yuerilgan. Asarning bu qismi “Tarixi jahongir”, yoki “Muqaddimayi Zafarnoma” nomi bilan ataladi va 1419 yili yozib tamomlangan.
“Zafarnoma” asarining asosiy qismi, muallifning dastlabki redalariga ko’ra, uch qism – maqoladan iborat bo’lmog’i, birinchi qismda Amir Temur tarixi, ikkinchi qismda Shohruh Mirzo va nihoyat, uchinchi qismda ushbu asar yozishning tashabbuskori Ibrohim Sultonning davrida o’tgan voqealar bayon etilishi mo’ljallangan edi. Lekin, biz hozir asarning birinchi qismigagina egamix, xalos. Uning ikkinchi va uchinchi qismlari saqlanmagan. Ehtimol, ikkinchi va uchinchi qismlari yozilmay qolgan bo’lsa kerak. “Zafarnoma” asarining asosiy qismi 1425 yili yozib tamomlangan.
Asarning qo’lyozma nusxalari ko’p, xorijiy mamlakat kutubxonalari, xususan Toshkentda O’zR FA Sharqshunoslik institutida uning yigirma to’rt nusxasi bo’lib, ularning ikkitasiga (Inv. № 3440 va № 4472) XV va XVII asrlarda rasmlar ishlangan. “Zafarnoma” asari matni Hindiston (1885-1888 yy.), Eron (1957 y.) va 1972 yili A.O’.O’rinboev tomonidan Toshkentda chop qilingan. Asar ikki marta o’zbek tiliga, ingliz, frantsuz va turk tillariga tarjima qilingan. Undan ayrim parchalar ingliz hamda rus tillarida bosilgan.
“Zafarnoma” asarining muqaddimasi terma tarjimasi va 10 yilgi Movarounnahr voqealari bayoni O.Bo’riev tomonidan tarjima qilinib, 1996 yili nashr qilindi. Kitob O’zbekiston va Markaziy Osiyo mamlakatlari tarixini o’rganishdagi ilmiy ahamiyati juda katta. Keyincha yaratilgan tarixiy asarlarga bu kitobning ta’siri yaqqol seziladi.
“Ulusi arba’-yi Chingiziy”
“Ulusi arba’-yi Chingiziy” (“Chingiziylar to’rt ulusi” (tarixi) yoki “Tarixi arba’ ulus” (“To’rt ulus tarixi”) nomli asar asosiy mualliflaridan biri, uning yaratilish tashabbuskori XU asrda o’tgan buyuk olim, yirik davlat arbobi, Shohruh Mirzoning o’g’li Muhammad Tarag’ay Mirzo Ulug’bekdir. U 1394 yil 22 martida Amir Temurning Iroq va Ozarbayjonga qilgan navbatdagi besh yillik harbiy yurishi vaqtida Sultoniya shahrida, Eron Ozarbayjonida tug’ilgan. Amir Temur saroyida hukm surgan an’anaga ko’ra, shahzoda sohibqironning katta xotini Saroymulk xonim, Bibi xonimning tarbiyasiga topshiriladi. Oradan bir yil chamasi vaqt o’tgach, 1395 yili Amir Temur Saroymulk xonim va nabirasini Shohruhga qo’gib Samarqandga jo’natadi. 1398 yili Ulug’bekka mashhur qissaxon, shoir va olim, shayx Orif Ozariy (1382-1462 yy.) muallif etib tayinlandi va u dastlabki asosiy ta’limni ana shu ajoyib shaxsdan oldi. Shahzoda Amir Temurning bar qator harbiy harakatlarida, 1399-1404 yillari Turkiya va Suriyaga qarshi o’tkazilgan yurishda, 1404-1405 yili Xitoyga qarshi uyushtirilayotgan yurishda qatnashdi. Amir Temur 1405 yil 18 fevralda vafot etgach, Movarounnahr taxtini nabirasi Xalil Sulton zo’rlik bilan egallab oldi. Bu vaqtda Ulug’bek otasi Shohruh xizmatida bo’ldi. 1409 yili Xalil Sulton o’z amirlari tomonidan asir olingach, Shohruh Xurosondan Movarunnahrga kelib, Mirzo Ulug’bekni Movarounnahr va Turkiston hokimi etib tayinlandi. U 1449 yil 25 oktyabrigacha bu mamlakatni boshqardi. Mirzo Ulug’bek yirik davlat arbobi, sarkarda edi. Lekin u buyuk olim va ilm-fan hamda madaniyat homiysi sifatida tengi yo’q edi. Samarqand uning davrida Sharqning yirik ilm-fan va madaniyat markazlaridan biriga aylandi. Mirzo Ulug’bek ikki yirik asar yaratdi. Biri “Ziji jadidi ko’ragoniy” (“Ko’ragoniyning yangi astronomik jadvali”) bo’lib, 1437 yili yaratilgan kitobda ilmi nujumning nazariy va amaliy masalalari qamrab olingan, o’sha davrdagi eng yuksak ilmiy jasorat hisoblangan. Olimning ikkinchi asari “Ulusi arba’-yi Chingiziy” bo’lib, unda XIII-XIV asrlarda Mo’g’ul imperiyasi tarkibiga kirgan mamlakatlarning ijtimoiy-siyosiy tarixi qisqa tarzda bayon etilgan. Kitob 1425 yildan keyin tugallangan. “Tarixi arba’ ulus” muqaddima va to’rt qismdan iborat. Muqaddimada o’rta asrlarda tarixchilar o’rtasida hukm surgan an’anaga ko’ra, islomiyatdan avval o’tgan payg’ambarlar, turklarning afsonaviy ota-bobolari hisoblangan O’fas ibn Nuh va uning farzandi Turkxon, shuningdek, turk mo’g’ul qabilalari va Chingizxon tarixi bayon etilgan. Birinchi qism Ulug’ yurt, ya’ni Mo’g’uliston va Shimoliy Xitoy tarixi, O’gadayxon (1227-1241 yy.), Chingizxonning uchinchi o’g’li davridan to Ariq Bug’o avlodi O’rdoy qoon zamonigacha yuz bergan voqealarni o’z ichiga oladi. Ikkinchi qismda Jo’ji ulusi, ya’ni Oltin O’rda tarixi, Jo’jixondan davridan to Shohruhning zamondoshi bo’lmish Muhammadxon zamonigacha, XIII-XV asrning birinchi choragi tarixi bayon etilgan. Uchinchi qismda Elxoniylar, ya’ni Eron hamda Ozarbayjonning XIII-XIV asrlardagi tarixidan baxs yuritiladi. To’rtinchi qismda Chig’atoy ulusining, Koshg’ar, Yettisur, Movarounnahr, Shimoliy Afg’oniston hududidagi XIII-XIV asrlardagi tarixi talqin etilgan. Shuni ham aytish kerakki, muallif mazkur ulusda hukmronlik qilgan har bir hukmdor xon ustida qisqa va alohida-alohida to’xtalib, ularning davrida sodir bo’lgan voqealardan eng muhimlarini yuayon etgan.
“Tarixi arba’ ulus” asarining ayrim qismlari, xususan uning to’rtinchi qismi, ko’p jihatdan Sharafuddin Ali Yazdiyning “Muqaddimayi Zafarnoma”siga o’xshab ketadi. Lekin Ulug’bek asari birmuncha mukammaldir. Bundan tashqari, unda to’rt ulus o’rtasidagi siyosiy munosabatlar, “o’zbek” etnonimining kelib chiqish vaqti xususida ham qimmatli ma’lumotlarni uchratamiz.Ushbu kitobning faqat qisqartirilgan tahririning to’rt mo’‘tabar qo’lyozmasi yuizgacha yetib kelgan. Ularning ikkitasi Angliyada, bittasi Hindistonda va to’rtinchi nusxasi AQShda saqlanmoqda. Mirzo Ulug’bek tarixiy asarining inglizcha tarjimasi 1838 yili Mayls tomonidan Angliyada chop etilgan. O’zbekcha tarjimasi B.Ahmedov, M.Hasaniy va N.Norqulovlar bajarilib, 1994 yili Toshkentda chop etildi. “Tarixi arba’ ulus” Markaziy Osiyo, O’zbekiston va Qozog’istonning XIII-XIV asrlardagi tarixini, ayniqsa Chig’atoy ulusi tarixini o’rganishda muhim manbalardan biri vazifasini o’tashi mumkin.
Xulosa
O’lkani o’rganish, tahlil qilish har bir fuqaroning insoniylik burchlaridan biridir. Shu bois shu o’lkada yashayotgan har bir fuqaro vatanini sеvish, o’rganish, diliga jo etishdan ham muqaddasroq burch bo’lmasa kеrak. Zеro, yurtboshimiz aytganlaridеk, tarixni bilmasdan turib, kеlajak poydеvorini mustahkam qura olmaymiz.¹ Shunday ekan o’z vatanimiz, o’z xalqimizning tarixini bilish biz yoshlar uchun mas’uliyatli burchdir. O’lkani, jonajon vatanimizning tarixini, manaviy, madaniy mеrosimizni anglab еtishda o’lkashunoslikning ahamiyati kattadir. O’lkashunoslik mahalliy aholi tomonidan o’z ona yurti hisoblangan muayyan o’lka, shahar yoki qishloq va boshqa tеrritoriyalarni har tomonlama o’rganish, o’z o’lkasining tabiatini, aholini, xo’jaligini va madaniyatini o’rganishga xizmat qiladi. O’lkashunoslik bu masalalarning hammasini bir-biri bilan bog’liq holda soha o’lkashunosligi gеografiyaga, tarixga, etnografiyaga, arxеologiya toponimika muzeyoga oid masalalarni tahlil qiladi va shular asosida o’rganadi.
O’lkashunoslikning asosiy usuli o’z o’lkasi haqidagi bilimlarni oshiradigan ma’lumotlar va moddiy madaniyat buyumlari va qazilmalarning namunalari va boshqa ma’lumotlar to’plashdan iborat. Bunday ma’lumotlarni to’plashda yuqorida aytganimizdеk, arxеologiya, etnografiya, toponimik va boshqa moddiy hamda yozma manbalarning qiymati kattadir. Ayniqsa o’lkamiz tarixini o’rganishda etnografik falklor ma’lumotlar, matеriallarning o’rni bеqiyosdir.
Etnografiya - xalqlarni o’rganuvchi fandir. Etnografiyaga olimlar tomonidan turlicha talqin qilinadi. Masana: "etnos" - xalq, "lagos" - so’z, tushuncha, fikrlash dеb ham e’tirof qilinadi.²
Kеngroq qilib aytadigan bo’lsak, etnografiya xalqlarni kеlib chiqishi (etnogеnеzi), ularning madaniyati, urf-odatlari, marosimlari, xo’jalik turlari o’zaro aloqa va munosabatlarini o’rganuvchi fandir.
Ba’zi mamlakatlarda shu ma’noda "etnologiya" atamasi bilan bir qatorda "madaniy antropologiya" va "xalqshunoslik" nomlari ham uchraydi.
Ma’lumki, etnografiya fani o’lamizga ruslarning kirib kеlishi bilan paydo bo’ldi dеsak xato bo’lmaydi. Shunchaga tarixnavisligimiz o’zgacha bo’lib, tarixiy manbalarimizga xalq xo’jaligiga oid tilshunoslikka doir qisman ma’lumotlarni uchratishimiz mumkin. Misol tariqasida Mirzo Ulug’bеkning "tarixiy-arba’ ulus", Abulg’ozining "Shajarayi turk", Hofiz Tanish Buxoriyning "Abdullanoma" va boshqa mutafakkirlarning asarlarida etnik tarixdan lavhalarni uchratishimiz tabiiy. Jumladan, ular o’z asarlarida turkiy qabilalarning nomlarini va ularning kеlib chiqishi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarini izohlab o’tishga harakat etganlar.