Tarix fakulteti n. O`. Xolmatov O`rta osiyo arxelogiyasi: tosh asri

Tolstov yodgorligi – Oqchadaryo havzasi Jonbasqala yon taqiri janubiy qismida (Jonbass – 4 yodgorligi past qismida) joylashgan bo’lib, 1976 yildan e’tiboran A.V.Vinogradov tomonidan o’rganilgan (Vinogradov, 1981, 78-87-betlar). Madaniy qatlami yaxshi saqlangan bo’lib, undan ko’plab xar hil tosh buyumlar, xayvon, parranda, baliq suyaklari qoldiqlari (suyak qurollar ham), sopol buyum parchalari, xullas 12000 dan ortiq ashyolar topilgan. Ayniqsa uchta uy-joy qoldig’i, hamda xo’jalik uchastkalari topilishi yodgorlik moddiy madaniyati xususiyatini aniqlashda juda muhim bo’ldi (Vinogradov, 1981, 82-bet, 29-rasm). Turar joylar tuzilishi jihatidan Jonbass uyiga o’xshash, lekin bular to’g’ri burchakli shaklda, 110-120 kvadrat metrli o’lchamda taqdim qilingan. Makondan buyumlarning radiouglerod analizi yodgorlikning absolyut sanasini aniqlashda muhim bo’ldi.

Qizilqum ichki xududlari (Lavlakan). 1965-72 yillar mobaynida kompleks ravishda Lavlakan, qaraqata, Beshbulaq, Mingbuloq cho’kmasi o’rganilib, mingdan ortiq ibtidoiy makonlar topilgan (Vinogradov, Mamedov, 1975). A.V.Vinogradov arxeologik manbalarni ilmiy tahlil etib, ularni uchta xronologik bosqichga ajratdi: 1. Mezolit – ilk neolit. Bu makonlardan unchalik katta bo’lmagan, mezolit an’anaviy uslublarni mujassamlashtirgan tosh buyumlar kolleksiyasi topilgan (Er.avvalgi U11 ming yillik); 2. (neolit 1). Ilk neolit- bu yodgorliklarda geometrik shakldagi qurollar nisbatan ko’p emas, kaltaminar tipidagi o’q yoy uchlari umuman uchratilmagan (Er.avvalgi U1-U ming yillik); 3. (Neolit 11) O’rta (rivojlangan) va neolitning so’nggi bosqichlari – kaltaminar tipidagi o’q yoylari juda ko’plab uchraydi (Er.avv.1U-111 ming yill.1-yarmi). Eng muhimi bu mintaqada madaniy qatlami qisman saqlangan Lavlakan 26- makonining topilishi ahamiyatli bo’ldi.