Tarix fakulteti n. O`. Xolmatov O`rta osiyo arxelogiyasi: tosh asri

Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalari moddiy madaniyati. O‘zbekiston hududi neolit jamoalari moddiy madaniyatini o‘rganishda kaltaminor madaniyatining ham o‘ziga xos o‘rni bor. Nafaqat, O‘zbekiston hududi, balki Markaziy Osiyo miqyosida neolit davri jamoalari moddiy madaniyatini o‘rganishda Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalari madaniyati ahamiyatli hisoblanadi. Bu madaniyat o‘tgan asrning 30-yillari oxirida taniqli arxeolog S.P.Tolstov tomonidan kashf etilgan bo‘lib, keyingi yillar davomida A.V.Vinogradov tomonidan atroflicha tadqiqot etilgan. Quyi Zarafshon vohasidagi kaltaminor jamoalari madaniyati esa O‘. Islomov tomonidan o‘rganildi. Mazkur tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, Kaltaminor jamoalari nafaqat Amudaryo etagi Oqchadaryo havzasida, balki qo‘shni Uzboy, Zarafshon daryosi etaklarining qadimiy o‘zanlari, Ustyurt, Qizilqumning ichki xududlari, Janubi-G‘arbiy Qozog‘iston, Sharqiy Kaspiy, Orol bo‘yi, Balxon hamda Mang‘ishloq sarhadlariga tarqalishib yashashgan va o‘zlariga xos madaniyat yaratishgan (37,39 –rasm).

Bunday keng hududlarda yashagan jamoalar madaniyati umumiy nom – Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalar madaniyati nomi bilan fanga kirgan. Bu madaniyat tarkibida bir nechta mahalliy xarakterga ega bo‘lgan madaniy variantlar mavjud ekanligi tadqiqotlarda aniqlangan. Bular Oqchadaryo, Quyi Zarafshon, Lavlakan kabi mahalliy madaniy variantlar hisoblanadi. Bu mahalliy madaniy variantlarning bir-biridan farqlari jamoalar tosh industriyasi xususiyatlari, qurollar shakli, yasalish uslubi, ishlov berilish texnologiyasi, sopol buyumlarning yasalishi, shakli, naqshlari, zebi-ziynat ashyolari kabi jihatlari bilan izohlanadi. Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalari shunchalik keng sarhadlarga tarqalib yashashganki, ularning makonlaridan topib o‘rganilgan arxeologik ashyoviy dalillar tahlili, bir tomondan, ularning moddiy madaniyati, turmush tarzi, ijtimoiy hayoti, xo‘jalik asoslari jihatidan birlashuvchi umumiy qon-qardosh jamoalar ekanligini ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan, hududiy kengligi turli iqlimiy, ekologik sharoit nuqtai-nazaridan mahalliy xususiyatga ega jamoalar madaniy majmuasi ekanligini ko‘rsatadi. Shu bois, tadqiqotlarda jamoalarning mahalliy madaniy variantlari ajratilishiga erishilgan. Bu haqda keyingi satrlarda ma’lumotlar keltiramiz.

Kaltaminor madaniyatining asosiy yodgorliklari quyidagilar hisoblanadi: