Tarix fakulteti n. O`. Xolmatov O`rta osiyo arxelogiyasi: tosh asri

Oq tanga manzilgohi. YOdgorlik V.A.Ranov tomonidan dastlab 1951 - 1953 yillarda tadqiq etilgan. Keyingi tadqiqotlar esa 1961-1963 yillarda amalga oshirilgan. Tadqiqotlar natijalari yodgorlik ko‘p madaniy qatlamli ekanligini ko‘rsatdi. Xususan, V.A.Ranov 6-madaniy qatlamni mezolit davriga tegishli deb topdi. Bu madaniy qatlamdan tosh o‘zaklari, qirg‘ich qurollari, ponasimon qurollar, teshgich, keskich qurollari, payraqa qurollari topilgan bo‘lib, ularning tipologik tahlili Tojikiston hududi mezolit davri yodgorliklari tosh qurollariga o‘xshashligini ko‘rsatdi. SHu bois, V.A.Ranov ushbu xulosaga kelgan.

Tojikiston hududi mezolit davrini o‘rganishimizda, Beshkent vohasida tadqiq etilgan qator manzilgohlarning ham o‘rni bor. Bu erlarda o‘tgan asr 50-yillarida birinchi bo‘lib A.P.Okladnikov tomonidan CHilchor-CHashma makoni tadqiq etilgan. Bu yodgorlikda qazilma jarayonida uning madaniy qatlamlari aralashib ketilgani ma’lum bo‘lgan. A.P.Okladnikov Obi-Kiyik, CHilchor-CHashma kabi yodgorliklar tosh industriyasi xususiyatlarini tipologik jihatdan yaxshi tahlil etgan. Bu makonlar tosh industriyasi payraqali va mikropayraqali industriya hisoblanib, tosh qurollari asosan chaqmoqtoshlardan yasalgan. Payraqa qurollar ichida past bo‘yli cho‘zinchoq segmentlar, assimetrik shakldagi uchburchaksimon geometrik qurollar ko‘pchilikni tashkil etadi. Bu yodgorliklar tosh industriyasiga boshqa mutaxassislar ham munosabat bildirishgan. Xususan, SHatelperron tipidagi teshgich qurollar ham uchraydiki, bu turdagi qurollar A.V.Vinogradov ko‘rsatishicha o‘z jihatlari bilan SHimoliy Afg‘oniston Zodian guruhi makonlari qurollariga juda o‘xshash. Obi-Kiyik madaniy kompleksi tosh qurollari V.A. Ranov fikricha o‘ziga xos xususiyatlari bilan Dam-dam-chashma-II makoni 4-«yuqori» madaniy qatlami hamda Ali-Tappex mezolit makoni tosh qurollariga o‘xshash.

O‘rta Osiyo mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatini o‘rganishda SHarqiy Pomir tog‘liq hududlarida tadqiq etilgan Oshxona, Istiq yodgorliklari tadqiqoti natijalarining ham o‘ziga xos o‘rni bor. Bu yodgorliklar 1958, 1960 yillari V.A.Ranov, 1975,1976 yillari V.A.Jukovlar (Tojikiston FA instituti, Tojikiston arxeologiya ekspeditsiyasi Pomir otryadi) tomonidan tadqiq etilgan.