Tarix-7 2017.(Uzb). indd

rasm. Kordova masjidining naqshindor shifti (gumbazi)

rasm. Qohira. Hasan masjidi

Me’morchilik. Õàlifàlikdà sàn’àtning bàrchà sîhàlàrigà nisbàtàn må’mîrchilik yuksàk tàràqqiy etgàn. Õàlifàlik tarkibidagi màmlàkàtlàrdà muhtàshàm sàrîylàr, màsjid-u màdràsàlàr, qàl’àlàr bunyod etilgàn. Grànàdà (Ispàniya)- dàgi Àl-Hamrî sàrîyi, Kordîva (Ispàniya)dàgi màsjid, Qîhiràdàgi Hàsàn màsjidi, Buõîrîdàgi Ismîil Somoniy màqbàràsi – àràblàr dàvri må’mîrchiligi durdînàlàri hi- sîblànàdi.

Õàlifàlik màdàniyati àsîsiy sîhàlàridàn yana biri õàttît- lik – husniõàt sàn’àti bo‘lgàn. Õàttîtlàr yozish uchun zàrur bo‘lgàn màtn màzmunigà mînànd yozuvning turli uslublàrini iõtirî qilgànlàr. Qur’îni kàrimdàn îlingàn îyat- làr islîm må’mîrchiligi durdînàlàri bo‘lgàn binîlàrning ichki và tàshqi tîmînlàrini båzàshdà kång qo‘llànilgàn.

Sharq màdàniyati Yevropa màdàniyatining kåyingi tàràqqiyotigà o‘zining ijîbiy ta’sirini ko‘rsàtgan. Kåyin- gi àsrlàrdà yevropalik îlimlàr Îsiyo màmlàkàtlàrining màtåmàtikà, tibbiyot, àstrînîmiya, kàrtîgràfiya sîhàlàridàgi yutuqlàrini o‘zlàshtirishgan.

San’at. Ma’lumki, islom dinida tirik jonzotlarni tasvir- lash taqiqlangani haqidagi aqida kång tarqalgan. (Aslida esa xudoni tasvirlash, shuningdåk, tasvirlangan narsalarga sig‘inish taqiqlangan). Musulmon tasviriy san’ati kitoblar- ni båzash sohasida o‘zining yuksak cho‘qqisiga erishadi. Kitoblarga ko‘p sonli odamlar va hayvonlarni tasvirlagan

båzaklar tayyorlangan. Matn murakkab naqshlar bilan o‘rab olingan. Låkin musulmonlar san’atining asosi tas- vir emas, xattotlik, ya’ni chiroyli yozish san’ati bo‘lgan. Arab yozuvi Suriyada oromiylar yoki arab xristianlari ixtiro qilgan oromiy alifbosi asosida yaratilgan. U 28 ta harfdan iborat bo‘lib, arab yozuvi chapdan o‘ngga emas, o‘ngdan chapga tomon bitilgan. Agar xristianlar uchun eng muqaddas tasvir xochdagi xudo siymosi bo‘lsa, mu- sulmonlar uni xudoning so‘zida tasvirlaganlar. So‘zni muqaddas bilganlar. Musulmonlarning xattotlikdagi mu- vaffaqiyatlari hayratlanarli. Xattotlar ko‘plab yozish usul- larini ixtiro qilib, ulardan yozilayotgan matn mazmuniga qarab foydalanishgan. Xattotlik san’atining yuksalishiga Eron, Xuroson, Movarounnahr hududlarida yashagan aho- li vakillarining qo‘shgan hissasi båqiyos bo‘lgan. Chunki ularning barchasi qaysi tilda so‘zlashmasin, arab yozu- vidan foydalanganlar.

Turmush tarzi. Musulmonlar turmush madaniyati o‘zi- ning nafisligi, yuksak didliligi bilan ajralib turgan. Ular- ning ayrim jihatlari kåyinchalik yåvropaliklar tomonidan qabul qilingan. Masalan, turli fasllarda mavsumga qa- rab kiyinish tartibi, bazmlarda taomlardan dastlab suyuq sho‘rvalar, so‘ng go‘shtli taomlar, undan kåyin qush go‘shti va eng oxirida – shirinliklarni tortish tartibi joriy etilgan.

Rim va Vizantiya davridan Yaqin Sharqda aholining hammomlarda yuvinishga havasi katta bo‘lgan. Musulmon- lar bu odatni o‘zlashtirib, o‘z hukmronliklarini o‘rnatgan barcha o‘lkalarga tarqatganlar. Yirik shaharlarda yuzlab hammomlar qurilgan. Ular marmardan ishlangan, dåvorlari mozaika va naqshlar bilan båzatilgan. Musulmonlar tozalik va pokizalikka katta e’tibor qaratganlar.