Таҳририят: Бош муҳаррир – Т. Аҳмедов Масъул муҳаррир – А. Юлдашев

1-расм. Солиқ потенциали, солиқ бўшлиғи 
ва солиқ чегараси тушунчаларининг ўзаро 
муносабати графиги
Манба: 
муаллиф ишланмаси.
1-расмда абсциссада солиқ ставкалари (R), орди
-
натада солиқ базаси даражаси (Q) чизилган. Солиқ 
тўловчилар амалдаги R1 солиқ ставкаси бўйича Q1 
солиқ базасини (ҳақиқий солиқ базаси Q* бўлганида) 
декларация қилишади, тўртбурчак 0Q1AR1 ҳақиқий 
тўланган солиқ тўловларини (амалга оширилган со
-
лиқ потенциали), 0Q*BR1 тўртбурчак эса ҳудуднинг 
(номинал) солиқ потенциалини англатади.
Ҳудуднинг солиқ потенциали ва ҳақиқий солиқ 
тушумлари ўртасидаги фарқ - тўртбурчак Q1Q*BA 
(0Q*BR1 – 0Q1AR1 = Q1Q*ВА) – солиқ бўшлиғи
-
ни англатади. Бунда, агар амалдаги ҳақиқий солиқ 
базасига нисбатан А.Лаффер концепциясига кўра, 
бюджетга максимал тушумлар (R*) шаклланади
-
ган солиқ ставкаси қўлланилганда, унда шартли 
равишда 0Q*CR* тўртбурчаги билан ифодаланган 
солиқ чегарасига эришиш мумкин.
Демак, амалий ёндашув асноси, бир томондан, 
ҳудуднинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши 
эҳтиёжларидан ва унга эришиш имкониятларидан 
келиб чиқиб, объектив зарур маблағлар миқдори
-
ни аниқлаб олишга тўғри келади. Иккинчи томон
-
дан эса, ҳудудий бошқарув органлари ўз тасарру
-
фидаги бюджет маблағларининг даромад қисмини 
тўлдириш чораларини ишлаб чиқишлари лозим 
бўлади. Ҳар иккала жараён ўзаро паралел равишда 
олиб борилади. Сабаби ҳудудлар маҳаллий бюджет 
ресурсларини шакллантириш ва улардан самарали 
фойдаланиш масалалари амалда шундай ҳал эти
-
лади. Яъни, бир вақтнинг ўзида бюджет ресурсла
-
рини шакллантириш ва улардан фойдаланишда 
Q
1 
Q* 
Q 
0
Y 
R
Y 
R* 
R
1 
B 
C 
A 

---

14
Iqtisodiyot: 
tahlillar va prognozlar
демократизм ҳам таъминланади. Чунки давлат 
ҳокимиятининг барча органлари ўзларининг бюд
-
жет маблағларига эга ва ўзларига тегишли бюджет 
ҳуқуқларидан фойдаланадилар [4]. 
Айтиш ўринлики, бугунги кунда Ўзбекистон ҳу
-
дудларини ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш
-
нинг устувор вазифаларини ҳал қилишда республи
-
ка бюджетидан ажратилаётган ўтказмаларни етарли 
деб бўлмайди. Чунки мамлакат ҳудудларида бюджет 
даромадларининг етарлилигини таъминлашда улар 
бюджет солиқ механизмларини маҳаллий шароит
-
лардан келиб чиққан ҳолда такомиллаштиришни 
тақозо этади. Бунда ҳар бир ҳудуднинг ижтимо
-
ий-иқтисодий ривожланиш даражаси кўрсаткичла
-
ри асосида уларнинг заиф томонлари ва камчи
-
ликлари билан бирга устунлик салоҳиятини ҳам 
ҳисобга олиш керак. Яъни, ҳудудлар солиқ базаси 
потенциали имкониятларини рўёбга чиқариш орқа
-
ли маҳаллий бюджет тушумларининг етарлилигини 
таъминлашимиз мумкин. Лекин бу масалани амалга 
ошириш жараёнида алоҳида қатъийлик билан бирга 
ниҳоятда эҳтиёткорлик талаб қилинади.
Шу асосда, мамлакатимизнинг иқтисодий 
жиҳатдан суст ривожланган ҳудуди, хусусан Қо
-
рақалпоғистон Республикасини комплекс ижтимо
-
ий-иқтисодий ривожлантиришнинг узоқ ва ўрта 
муддатга белгиланган стратегик чора-тадбирлари
-
ни ҳал қилишда солиқ тушумлари имконияти ва по
-
тенциали жуда аҳамиятли бўлиб ҳисобланади. Де
-
мак, “солиқ тушумларини илмий асосланган ҳолда 
прогнозлаш орқали давлат бюджетининг даромад 
ва харажат қисмларидаги мувозанатни сақлаш, 
бюджет тақчиллигига йўл қўймаслик, бюджетнинг 
солиқли даромадларининг манбалар бўйича бажа
-
рилиши ва солиқ тушумларининг молиявий йил 
давомида узлуксиз, барқарор йиғилиши таъминла
-
нади” [5]. Шу боисдан ҳам, бизнингча истиқболда 
Қорақалпоғистон Республикасининг солиқ тушум
-
лари потенциалининг илмий прогнози энг муҳим 
долзарб масала саналади. 
Шу сабабли, статистик маълумотлар асосида 
Қорақалпоғистон Республикаси бюджети даромад
-
ларида фойда солиғи ва айланмадан олинадиган 
солиқ (ягона солиқ тўлови) бўйича тушумларнинг 
ўсиши ҳамда унда тушумлар потенциалининг кел
-
гуси даврларга мўлжалланган прогнозининг вари
-
ант сценарийлари ишлаб чиқилди.
Қорақалпоғистон Республикаси бюджети даро
-
мадларида фойда солиғи ва айланмадан олинади
-
ган солиқ (ягона солиқ тўлови) бўйича тушумларга 
таъсир этувчи омилларнинг прогнози асосида на
-
тижавий ўрта муддатли прогноз кўрсаткичлари то
-
пилди. Ушбу прогноз икки хил вариантда аниқлан
-
ди. Биринчи вариант сценарийсида, ўзгариш тен
-
денциясига асосланиб чизилган графикка нисбатан 
берилган тренд чизиқлари бўйича моделнинг ап
-
проксимация ишончлилиги энг юқори детермина
-
ция коэффициентига эга бўлган регрессия тенгла
-
масига асосланиб топилган прогноз кўрсаткичлари 
- ҳақиқий (аддитив) усул бўйича. Иккинчи вариант 
сценарийсида муқобил равишда тренд чизиғининг 
регрессия тенгламаси асосида ҳисоблаб чиқилган 
прогноз кўрсаткичлари келтирилган, бу – репре
-
зентатив усул бўйича. Солиқ тушумлари потенци
-
али юзасидан ишлаб чиқилган прогноз натижалари 
1-жадвалда акс эттирилди.