Tarbiya: muammo, yechim

II. Zamonaviy fan va ta’lim-tarbiya: muammo, yechim, natija
 
HTTP://INTERSCIENCE.UZ/ 
12
0 
xotiralari, mehnatkashlar ommasining kelajak uchun intilishi o`z aksini topib boradi. Oilaviy 
an’analar ham bundan mustasno emas.Boshqa xalq an’analari kabi oilaviy an’analar ham shu 
xalqning tarixi, uning turmush sharoiti va hayot tarzi bilan bog`liq o`tmish va kelajak aks etadi. 
Shu ma’noda o`zbek xalqining oilaviy an’analari qimmatli va azizdir. Ular faqat mazmuniga 
ko`ra qiziqarli bo`lib qolmasdan, balki bolalar bilan yoshlarni mehnatga jalb qilishdagi tarbiya 
usullari va shakllari bilan ham hayotbaxshdir. Yangi davr, yangi sharoitda ular yangicha 
mazmun bilan boyib bordi. O`rta Osiyoning boshqa xalqlarida bo`lgani kabi o`zbek xalqining 
inqilobdan oldingi xayoti haqida so`z ketganda bironta oliy o`quv yurtining bo`lmagani haqida 
ko`p gapiriladi. Bu faktni inkor etganimiz holda boshqa sharq xalqlari kabi o`zbek xalqida ham 
avlodlar tarbiyasiga ta’sir etuvchi, kishilarni odamiylik, ezgulikka etaklovchi “Xalq 
dorilfununlari” bo`lganligini, ularning xalqqa ta’sir kuchi g`oyat katta bo`lganini e’tirof 
etmoqchimiz. Biz azal-azaldan xalqimizga ko`pchilik ishtiroki bilan o`tadigan xasharlar, 
bolalarning turli o`yinlari, bolalar ijodi, choyxona suhbatlari, uchrashuvlar, gap-gashtaklar, to`y 
va marakalar, mavsumiy bayramlar, gul va lola sayillari, “boychechak” aytish, qovun sayillari, 
“yangi mehmon tug`ilishi”ni nishonlash, qizlar majlisi, kelinlarning qaynota va qaynona 
oldidagi “yuz ochdi”lari, “kelin salom”lar, “sumalak”, echki o`yini, uloq o`yini, kurash, 
mehmonda bo`lish, mehmon kutish kabi ko`plab marosimlarni nazarda tutib, ularning hammasi 
hamxalq tarbiyashunosligining durdonalari sifatida avlodlarni o`zbek xalqiga xos bo`lgan 
“o`zbekona”, “sharqona” tarbiyalashda muhim rol o`ynagan. Xalq pedogogikasining 
umrboqiyligi, o`lmasligiga sabablardan yana biri uning avloddan avlodga etkazish shaklining 
antiqaligidadir. Hatto xalqimiz hozirgidagidek ommaviy axborot vositalariga ega bo`lmagan 
qadim zamonlarda ham xalq pedagogikasi xalq og`zaki ijodiyoti yo`li bilan qanot qoqqan. 
Uning tarbiyaviy ta’siri bolalarga ona allasi bilan singib ketgan. O`zbek xalqining asrlar 
mobaynida to`plagan xalq og`zaki ijodi xazinasi g`oyat boydir. U xalqimiz manaviy 
madaniyatining oltin xazinasi hisoblanadi. Keksa avlod vakillari hayot tajribalari asosida 
to`plangan, shakllangan dono fikrlarni quyi avlodlarga og`zaki hikoya, ertak, afsona, rivoyat, 
topishmoq, matallar shaklida singdirishga, hikmatlar bilan xalq qalbiga kirib borishga intilgan. 
Xalq ertaklari, topishmoq va matallar orqali bolalarni, ota-onalarning, kattalarning 
maslahatlariga diqqat-e’tibor bilan quloq solishni o`rgatgan, ertak qahramonlaridan namuna 
olishga intilgan. Ertaklar faqat bolalargagina ta’sir ko`rsatib qolmasdan, balki ota-onalarning 
o`ziga ham, ularning hayot tarziga, va ishonchlariga, ahloqiy qiyofaga ham ta’sir etadi. Xalq 
xotirasida saqlanayotgan, avloddan avlodga o`tib kelayotgan eng yaxshi ertak va dostonlar, 
maqol va matallar, ashula va topishmoqlar bolalarni tarbiyalaydi, yaxshilikka, mehnat qilishga 
va haqgo`ylikka undaydi. Xalq og`zaki ijodida inson hayotining hamma qirralari aks etgan. 
Ularda ota-onalarning, bolalarning tarbiyasi, parvarish qilish borasidagi yo`l-yo`riq va usullari 
ham o`z ifodasini topgan. Shuning uchun hozirgi paytda tarbiyaga ta’sir ko`rsatuvchi xalq 
og`zaki ijodiga bo`lgan e’tibor kuchayib bormoqda. Xalq og`zaki ijodida bolalarni sofdillikka, 
oddiylikka undash bilan birga, ulardan ichi qoralik, chaqimchilik va boshqa salbiy sifatlar 
qoralangan. “Manmanlik qilma netarsan, obro`yingdan ketarsan”, “Sen o`zingni maqtama, seni 
birovlar maqtasin”, “Egilgan boshni qilich kesmas”, “Mevali daraxtning mevasi qanchalik ko`p 
bo`lsa, uning boshi shunchalik pastga egiladi”, “Baxlning bog`i ko`karmas”, “Birovga choh 
qazisang, o`zing yiqilasan”, “Egri o`ltirib, to`g`ri gapir”, “Ko`rpangga qarab oyoq uzat” singari 
xalq maqollarida pand-nasihat ifoda etilgan. Ko`plab maqol va mattallarda bilimli bo`lish 
ulug`lanadi, bilimsizlik qoralanadi. “Bilagi zo`r birni yiqar, bilimi zo`r mingni”, “Ilmi yo`qning 
ko`zi yumiq”, “Ilmsiz bir yashar, ilmli ming yashar”, “Ko`p o`qigan, ko`p bilar”, “Olim 
bo`lsang, olam seniki”, “O`qigan o`g`il - otadan ulug`” va hokazo . 
Vatanparvarlik, vatanni sevish mavzusi ham maqol va matallarda aks etgan. 
Vatanparvarlik sifatlarni shakllantirish muhim o`rin tutgan. Oilaviy tarbiyada xalq 
pedogogikasi an’analar, ertak, maqol, topishmoq va matallar shaklida o`z ifodasini topgan, va 
u tarbiyaviy ta’sir ko`rsatish vositasi sanalib, tarbiyaning barcha qirralarini qamrab olgan. 

---