Taqrizchilar: Geografiya fanlari doktori, professor

Turoperator. Chakana agentlar bilan bir qatorda tovar o‘tkazish kanalida ulgurjichilar ham muhim rol o‘ynaydi. Bu tijoriy vositachilik korxonalari tovarlar (xizmatlar)ni sotib olish va ularni chakana savdo tarmoqlari orqali sotish bilan shug‘ullanadi. Turizm sohasida ko‘proq ulgurji sotuvchi turoperator hisoblanadi. U tashkil etilgan turizm generatoridir. Unga turistik xizmatlar bozorini shakllantirishda alohida o‘rin ajratiladi. Jadval 17 AQShning eng yirik turagentligi

№	Turagentlik nomi	Shtab – kvartira joylashgan joyi	Sotish hajmi mln. AQSH doll.		Savdo shaxobchalari soni, birlikda
			Yalpi	Shu jumladan aviabiletlar
1	Ameriken Ekspres	Nyu-York	7 200	4 300	1 500
2	Karlson Travel Netvok	Minneapolis	3 000	1 600	900
3	Tomas Kuk	Kembridj, shtat Minnesota	2 800	1 700	872
4	Rozenblut Interneshl	Filadelfiya	2 200	1 300	825
5	Morits Trevel	Fenton, shtat Missuri	1 500	915	398
6	Yus Trevel	Rokvill, shtat Merilend	1 400	850	523
7	Liberti Trevel	Ramsi, shtat Nyu-Djersi	990	381	178
8	Ay-Vi-Ay Biznes Travel Interneshnl	Nortbruk, shtat Illinoys	993	680	383
9	Djapan Trevel Byuro Interneshnl	Nyu-York	753	106	52
10	Omega Uorld Trevel	Ferfaks, shtat Virginiya	409	352	356

Manba: A.Yu.Aleksandrova. Mejdunarodniy turizm. M., 2004.
217
Turoperatorlar faoliyati bosh yo‘nalishi ommaviy iste’mol talablariga mo‘ljallangan turistik mahsulotlar ishlab chiqarishga qaratilgan. Ulgurjichilar seriyali xizmatlarni yig‘ib komplektlashadi. Ularni safar marshrutlarini standartlash, programmalar va kompleks xizmat ko‘rsatish yo‘li bilan turistlarga yagona paketda
(pekij-turlar) sotadilar. O‘z mahsulotini standartlashgani va ommaviyligi evaziga ular muomiladagi to‘planib qolishni kamaytirishga erishadi. Jumladan, narxni ham bu esa ularga bozorga raqobatbardosh takliflar bilan chiqishga imkon beradi.
Turoperatorlar tomonidan tashkil qilingan xizmat ko‘rsatish turlari uzoq yillar davomida sezilarli o‘zgarishlarga duch keldi. Xizmat to‘plamlari ular tomoniga kamayayotgan pekidj – turlar evolyutsiyasi ruy berayapti. Bir tomondan turistik firmalarni bu qisqartirishga o‘tkir raqobat majbur etayapti. Mijoz uchun kurashda har bir turoperator jalb qiladigan narxlarni belgilashga intiladi. U paketdan ayrim xizmatlarni chiqarib tashlaydi. Bu bilan arzon safar tasavvurini uyg‘otadi. Masalan, ko‘pchilik firmalar o‘zlari sotayotgan safarlarda faqat marshrut bo‘yicha joydan-joyga olib borish va aeroportdan (vokzaldan) mehmonxonaga va yana orqaga transferni saqlaydi. Boshqa xizmatlar (ovqatlanish, ekskursiya, bagajni olib borib berish va boshq.) ni turistlar safar chog‘iga qo‘shimcha pul to‘lash orqali olishadi.
Natijada sayohatchilarning asosiy va qo‘shimcha xizmatlarga harajatlari 60 ga 40 nisbatga keladi. Bunday proporsiyaga turgan gap turizm infrstrukturasi yuksak rivojlangan sharoitda (kofe, barlar, tavernlar, attraksionlar, kazino va boshq.) gina erishiladi.
Boshqa tomondan, pekidj – turlar tarkibi iste’mol talablari holati bilan belgilanadi. Firma xizmatlar tanlashda to‘liq erkinlikni qo‘lga kiritgan turistlar psixologiyasini hisobga olishga majbur. Ularning shart bo‘lgan to‘plamlarni toraytira borish bilan turoperatorlar marshrutga cheklovni minimumga topshiradi va bu bilan o‘zlari talabni ko‘payishiga ko‘maklashib yuboradi.
Ko‘zga tashlangan tendensiyani hisobga olib, Yevropa Kengashi 1990 yilda maxsus Direktiva qabul qildi. Unga muvofiq pekidj-tur kamida ikki komponent (masalan, tashish va joylashtirish, yoki joylashtirish va sayr tomosha)ni o‘z ichiga olishi kerak.
Xizmatlar paketini yengillashtirishga qaramay, safarlarni tashkil qilish avvalgidek murakkab va mehnat talab jarayon bo‘lib qolayotir. Unda bir necha bosqichlar ajralib turadi.
Turistik mahsulotlarni shakllantirishga kirishishdan oldin turoperator taklif bilan qaysi bozorga chiqmoqchiligini, uning asosiy mijozi kim bo‘lishini, taklif qilinadigan safarlarni sotib olishda ularni qaysi motivlar da’vat etadi, rag‘batlantiradi – aniq tasavvur qilib turib olishi lozim. Bu va boshqa savollarga javob topish uchun turistik firma marketing tadqiqotlari o‘tkazadi. Bu istiqbolda bozor uchun turizmni jalb etuvchi turlarini tanlash, turistik oqimlarning miqdor parametrlarini aniqlashga imkon beradi.
Tahlil chog‘ida turistik firmalar uchun muhim axborot manbai va uning bozoriy potensialini baholashda e’lon qilingan materiallar, statistik ma’lumotlar, ekspert xulosasalari, reklama e’lonlari xizmat qiladi. Aholi o‘rtasida tanlab o‘tkazilgan so‘rovlar ham yaxshi natija beradi.
Marketing tadqiqotlari katta hajmda moliyalashtirishni talab qiladi. Ularga yangi safarlarni ishlab chiqishga ajratilgan barcha mablag‘ning 5 dan 15 % gacha sarflanadi. Birinchi bosqich ishlariga alohida e’tibor bergan holda, turistik firmalar kamdan-kam holda tadqiqot harajatlarini kesishadi. Iste’mol talablarini qayta baholash asosida turistik mahsulotlarni rejalashtirish ularga tijorat tavakkalchilikni kamaytirish va o‘zini ehtimol tutilgan barbod bo‘lishlardan xoli qilishga imkon beradi. Mablag‘ni tejash esa ko‘p hollarda noto‘g‘ri qarorlar qabul qilish va yo‘qotishlarga olib keladi. Axborotlarni yig‘ish va ishlashga sarflanadigan zarur harajatlar 10-100 marta oshib ketadi.
Turistik mahsulotlar ikkinchi bosqichda aniqroq qiyofa kasb etadi. Marketing tadqiqotlari chog‘ida aniqlangan iste’molchilar talab va qiziqishlari inobatga olinib, turoperator safar maqsad-mazmuni, harajatlarni ishlab chiqadi. Xususan u sayohat qilinadigan mamlakat va turizm turi, mavsum va safar davomiyligi, marshrut, ya’ni sayohat chog‘ida turistlar beradigan manzillar ruyxati, guruh va individual safarlarning umumiy soni, paket va xizmat ko‘rsatish klassini aniqlaydi. Ikkinchi bosqich ishlari navbatdagi aniq bo‘lgan safarlar seriyasini sheriklar bilan muhokama qilish uchun tayyorlash bilan yakunlanadi.
Uchinchi bosqichda turistik firma sherik tanlaydi, uning bilan muzokaralar olib boradi. Turistlarga xizmat ko‘rsatish shartlarini kelishib oladi va oldi-sotdi bitimi tuzadi. Birgalikda faoliyat ko‘rsatuvchi ishtirokchilarni qidirish qiyinchilik tug‘dirmaydi. Turistik xizmatlar yetkazib beruvchilar: transport kompaniyalari, joylashtirish vositalari, umumiy ovaqtlanish korxonalari, sayr-tomosha ob’ektlari va boshqalar turoperator bilan jon-jon deb aloqaga kirishadilar. Ulardan tushgan qulay takliflar va buyurtmalardan yaxshigina daromad olish uchun sherikchilikka qo‘shiladilar. Muhimi, sheriklar ishonchli, yaxshi ishbilarmonlik hislatlariga ega, ma’qbul narxlarda yuqori sifatli xizmat ko‘rsatuvchilar bo‘lishi kerak. Sheriklar tanlangach, bitim tuzilgach, turistik mahsulotlarni ishlab chiqishning eng ma’suliyatli bosqichi boshlanadi. Ya’ni uning sotilish narxini belgilash lozim bo‘ladi. Ko‘p jihatdan tijoriy operatsiyalar natijalari ana shu narxlarga bog‘liq bo‘ladi. Samarali narx siyosati esa firmaning savdo – ishlab chiqarish tizimini uzoq va barqaror ishlashini ta’minlaydi.
Narx belgilanishi bilan turistik mahsulot yaratish jarayonlari yakuniga yetadi.
Turoperatorga ishlab chiqilgan safarni o‘z katologiga qo‘shishigina qoladi, xolos. Endi u keng reklamani ta’minlashi kerak bo‘ladi.
Turoperator ishining sifatligini tekshirishning eng yaxshi usuli taklif etilan turistik safarga iste’molchilar talabidir. Talab ko‘p tushayaptimi, demak sotish yaxshi bo‘ladi. Tashkilotchi esa o‘zining bozorini topdi. Aks holda safarlarga o‘zgartirishlar kiritish lozim bo‘ladi.
Turistik mahsulotlarni maqsadli auditoriyaga yetkazish uchun turoperatorlar taqsimlanishning turli kanallaridan foydalanadilar. Ular ko‘pincha o‘z savdo nuqtalariga ega bo‘ladilar, ammo g‘arbda turlarni sotishning eng keng yoyilgan klassik usullari turagentlar orqali sotish hisoblanadi. Turoperator sotish uchun tayyorlagan turistik paketlarga juda ko‘p (ba’zan minglab) chakana vositachilarni jalb etadi. Ko‘pincha u o‘zining huzurida markaziy turagentlik ochadi. Bu uning tarkibiga mustaqil tijoriy bo‘linma bo‘lib kiradi. Shuningdek boshqa shaharlar, rayonlar, mamlakatlar va regionlarda ham shundan turagentlik bo‘limlari ochadi. Bir-biriga o‘xshash holda ular murakkab sotuvchi chiqarish tarmoqlarini hosil qiladi.
Turoperatorlar va turagentlar hamkorligi har ikkala tomonga manfaat keltiradi. Turoperatorda mavjud tarmoqlangan kontragentlik tarmog‘i unga turistik safarlarni sotish hajmini o‘stirishga imkon beradi, yangi bozorga chiqadi, jumladan chiqish turizmining provinsial bozoriga kirib boradi. Bu bilan o‘z xodimlarini ta’minlash harajatlarini, ijara binolarini, ularni uskunalarini tejaydi. O‘z navbatida turagent safarlarni oxirgi iste’molchisiga sotib bergani uchun vositachiligiga komission mukofat oladi. Uning hajmi odatda sotilgan turistik mashulot bahosiga nisbatan foiz hisobida aniqlanadi va 10 % ni tashkil qiladi. U ko‘paytirilishi ham mumkin (masalan, kelishilgan hajmdan ko‘proq turistik xizmat sotilganda). Komission mukofat turagentlikning asosiy daromad manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Ulgurji va chakana turistik firmalar o‘zaro munosabatlarda hollarda mayda ulgurji savdogarlar o‘rtakashlik qilishadi. Ular odatda bir hudud doirasida harakat qilishadi. Markazlashgan holda mamlakatning va xorijiy turoperatorlarning safarlarini sotib olishadi va ularni mahalliy kichik turagentliklarga sotishadi. Ularga odatda yirik ulgurjichilar xizmat ko‘rsatishmaydi. An’anaviy mayda ulgurji turistik firmalar va turagentliklar sotish bo‘yicha o‘zlarining mayda taqsimlovchi agentliklarini tuzishadi. Ular idorada ishlashmaydi, bevosita aholi guruhlari va shaxsan induvidlar bilan ishlaydi. O‘z qarindosh-urug‘lari, tanishlari orasidan mijoz topadilar. Tavsiyalar bilan uylarga, xizmat joylarga jamoat muassasalariga boradilar. Psixologlar turli xil reklamalar, e’lonlar, takliflar chaqiriqlarga qaraganda kishi do‘stiga, uning so‘zlariga ko‘proq ishonishini allaqachon aniqlashgan. Xuddi shunday turistik safarga da’vat etuvchi reklama, e’lon, shoirlardan ko‘ra turagentning mijoz huzuriga kelib, safarga taklif etishi ko‘proq samara beradi.
Yaxshi va uddaburon agent – turistik mahsulotlarni sotish barcha bug‘inlarida muvaffaqiyat garovidir. Turistik firmalarni nomzod tanlash va ularni o‘qitishga alohida e’tibor berishi boisi ham shu. Testlarning murakkab tizimi ularga da’vogarning professional yaroqligini baholashga imkon beradi.
Agent bir qator zaruriy hislatlarga ega bo‘lishi kerak. Ular ichida eng muhimi qat’iyatlik, notanish kishiga qo‘rqmasdan murojaat qilish, xushmuomilalik, topqirlik, suhbatda ishonch muhitini yarata olish qobiliyati, istarasi issiqlik, ishonchlik va halollik hisoblanadi.
Agentlar tayyorlash yapon maktablarida noyob nazorat testi mavjud:
agentlikka nomzod shaharning odamlar gavjum joyiga chiqib qo‘shiq aytadi, ovozi, musiqiy eshitish qobiliyati, bori-yo‘qligi, xatto matnni bilmasligi ahamiyati yo‘q.
Testdan o‘tgan nomzodlar, savdo agentlarini professional o‘qitish markazlariga yuboriladi. U yerda turistik mahsulotlar bilan tanishtiriladi, xorijiy safarlarga jalb etilib, tanishtiriladi. Xullas agentga ishbilarmonlik va samimiy xulqatvor bilan mijozni o‘z taklifiga ko‘ndirish uchun barcha zarur hislatlar singdirilib, ko‘nikma va malaka hosil qildiriladi. O‘qish tugaganidan keyin unga tegishli hujjatlar va metodik materiallar beriladi, sinov muddati bilan ish taqdim etiladi. Uning bilan turistik firma bilan kelishilgan shartlarda hamkorlik qilish to‘g‘risida agentlik bitimi shaklida shartnoma tuziladi.