|
1933 yilning aprel oyida
- harbiy to‘ntarish natijasida Sharqiy Turkistonda hokimiyat tepasiga polkovnik Shen Shitsay keldi. U o‘ziga general unvonini beradi va o‘lka gubernatori bo‘lib oladi.
U o‘lka xalqlari
- olib borayotgan milliy-ozodlik kurashi shiddatini pasaytirish maqsadida o‘lka xalqlariga bir qancha siyosiy va iqtisodiy erkinliklar va'da qilingan dasturini e'lon qildi.
1933 yilning yozida
- Xo‘ja Niyoz hoji va Shen Shitsay bu dasturning qabul qilinishi borasida bir to‘xtamga keldilar. Bunda uyg‘ur rahbarlariga katta bosim o‘tkazgan sovet Ittifoqining “roli” ham katta bo‘ldi.
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (110 bet)
1932-33 yillari Turfon, Kucha, Oqsu va Koshg‘ar kabi bir qator joylarda qo‘zg‘olonlar ko‘tarilib, bu joylardagi Xitoy hukmronligi ag‘darilib tashlandi va hokimiyat qo‘zg‘olonchilar qo‘liga o‘tdi.
Mana shu sharoitdan foydalanib, Sobit Domulla bir qism qo‘shin bilan Xo‘tandan Koshg‘arga Sharqiy Turkiston jumhuriyatini barpo qilish uchun keladi va jiddiy tayyorgarlikdan keyin
1933 yili 12 noyabr kuni Koshg‘ar shahrida "Sharqiy Turkiston istiqlol jamiyati”ni tashkil qildi. O‘sha kuni Sobit Domulla va Muhammad Amin Bug‘ro mustaqil “Sharqiy Turkiston islom jumhuriyati” tuzilganligini e'lon qildilar.
Milliy Assambleya chaqirilib, respublika dasturi, deklaratsiya va konstitutsiya qabul qilindi. Davlat milliy ramzi – och ko‘k rangli fonda oq rangdagi yarim oy va yulduz-ko‘rinishidagi bayroq va milliy valyuta qabul qilindi.
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (110 bet)
Sharqiy Turkiston milliy gerbi va bayrog’i
“Sharqiy Turkiston islom jumhuriyati” uyg‘urlarning davlat qurish tomon dastlabki qadami va bu sohada ilk tajribasi edi. Mazkur mustaqil hokimiyat o‘z siyosiy qonuni, davlat dasturi, davlat bayrog‘i, gerbi kabi bir qator davlatchilik timsollariga hamda o‘n olti vazirlikka ega bo‘lib
Xo‘ja Niyoz hoji prezident
Sobit Domulla Bosh vazir vazifasiga tayinlandilar.
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (110 bet)
davlatning nomini o‘zgartirishga qaror qilinadi. Bu barcha uyg‘ur rahbarlarining birdam va yakdilligini ko‘rsatish va Uyg‘uriston yerlarining yagonaligini ifodalash maqsadida qo‘yilgan qadam edi
Shunisi diqqatga sazovorki, dastlab davlatni Uyg‘uriston Islom Respublikasi deb nomlash ko‘zda tutilgan edi, ammo bu yerda yashab kelayotgan qozoq, qirg‘iz, o‘zbek, tatar kabi millatlar manfaatlari ham inobatga olinib,
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (110 bet)
1934 yil yanvar oyida Shen Shitsay Apresov bilan muzokaralar olib borib, bevosita sovet harbiy yordamini olishga muvaffaq bo‘ldi. Sharqiy Turkistonda Yaponiya ta'sirining kuchayishini hamda shundoqqina biqinida musulmon davlati paydo bo‘lishini istamagan
Sovet Ittifoqi Shen Shitsayga yordam sifatida Qizil armiya qo‘shinlaridan tarkib topgan “Oltoy ko‘ngilli armiyasi” deb nomlanadigan qo‘shinni o‘lkaga jo‘natadi. Bu qo‘shin OGPUning 13-Olma-Ota polki askarlari edi. Shen Shitsay topshirig‘iga ko‘ra, polkovnik baron Pavel Pappengut bitta otliq va ikkita piyoda polkidan iborat qo‘shin tuzadi.
Kechagina birbiriga dushman bo‘lganlar bugun bir safda turib jang qilar edi. OGPU agentlari Sharqiy Turkistonda josuslik ishlarini olib borar edi. Keyinchalik davlat xavfsizlik xizmati generali Vladimir Dekanozov bu o‘lkani nazorat qiladi
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (110 bet)
Bu vaqtda dunganlar Ma Chju'in boshchiligida Koshg‘ar shahrini egallaydilar. Bir kunning o‘zida uning odamlari mahalliy aholidan 2 ming nafarini qirg‘in qilishdi
keyinchalik bir yarim mingta asirga olingan xitoy askarlari ham otib tashlanadi
Urumchini egallash jarayonida sovet aviatsiyasi bombardirovkasi natijasida Ma Chju'in qo‘shini tarqatilib yuboriladi. 1935 yilga kelibgina uning isyoni batamom bostirildi.
Sharqiy Turkiston Islom Respublikasi shu tariqa yo‘q qilinadi. Bosh vazir Sobit Domulla va boshqa bir nechta vazirlar hibsga olinib,
Urumchiga olib kelinib qatl etildilar. Boshqa rahbarlar, masalan, Muhammad Amin Bug‘ro va Mahmud Muhitiylar Hindistonga muhojirlikka ketishga majbur bo‘ldilar.
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (111 bet)
- Mazkur jumhuriyat garchi uch oy mavjud bo‘lib turgan bo‘lsa-da, u bir qator ishlarni qilishga ulgurdi va ko‘plab rejalarni amalga oshirishga harakat qildi
- Ammo yosh hokimiyat tashqi siyosat jihatidan Sovet ittifoqining aralashishi,
- ichki jihatdan esa Ma Chju'in tarafdorlari bo‘lgan dungon qurolli kuchlarining bevosita harbiy hujumi kabi murakkab ichki nizolar sababidan ag‘darildi.
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (111 bet)
Garchi 1933 yilda asos solingan “Sharqiy Turkiston islom jumhuriyati” qisqa umr ko‘rgan bo‘lsada, uning ruhi, an'anasi va oy yulduzlik bayrog‘i 1944 yilning 12 noyabriga meros bo‘lib qolgan edi.
Bir tomondan Sovet ittifoqining "ezilgan millatlarning ozodlikka chiqishlariga yordam berish” shiorlariga,
boshqa tomondan esa Sovet ittifoqining vakili Shen Shitsayning va'dalariga ishongan Xo‘ja Niyoz Hoji boshliq bir qator arboblar Urumchiga kelib Shen Shitsay boshchiligidagi o‘lka hukumatiga qatnashdi.
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (111 bet)
Do'stlaringiz bilan baham: |
