Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

ayirboshlash  kursi  —  bu  ikkita  mamlakatda  ishlab  chiqarilgan 

tovarlarning  nisbiy  bahosi.  Real  ayirboshlash  kursi  nominal  kurs 

709 

Ushbu  bog‘liqlik  asosida  xalqaro  moliya  munosabatlari  yuzaga 

keladi.  

Xalqaro  moliya  munosabatlari  bu  xalqaro  moliya  bozori 

ishtirokchisi  bo‘lgan  shaxsning  qaroriga  muvofiq  tarzda  o‘ziga 

tegishli 

bo‘lgan 

xorijiy 

valyutalarning 

harakat 

jarayonini 

tavsiflovchi fundamental iqtisodiy kategoriyadir. 

1970-yillarda  xalqaro  moliya  tizimida  sezilarli  o‘zgarishlar 

sodir  bo‘ldi  va  mazkur  o‘zgarishlar  ta’sirida  zamonaviy  jahon 

valyuta-moliya  tizimi  shakllana  boshladi.  Jahon  moliya  tizimidagi 

o‘zgarishlar va xalqaro moliya munosabatlarining rivojlanishi ko‘p 

jihatdan  trasmilliy  korporatsiyalar  faoliyati  bilan  bog‘liq  bo‘lib,  ular 

tomonidan  butun  dunyo  bo‘ylab  ishlab  chiqarish  tarmoqlarini 

vujudga 

keltirish 

hamda 

barcha 

resurslardan 

samarali 

foydalanishga  qaratilgan  global  strategiya  amalga  oshirildi. 

Shuningdek, 

xalqaro 

moliya 

munosabatlari 

rivojlanishida 

moliyaviy jihatdan barqaror hamda ko‘p sonli xorijiy filiallarga ega 

bo‘lgan transmilliy banklar muhim rol o‘ynadi.  

Xalqaro  kreditlashdan  foydalanish  xususiyatining  o‘zgarishi 

bilan  bog‘liq  ravishda  xalqaro  kredit  bozori  hajmi  keskin  ortib 

bordi. Uning oxirgi yo‘nalishi nafaqat xalqaro ayriboshlash sohasi 

(mahsulotlar,  xizmatlar  va  boshq.)  balki,  ishlab  chiqarish  sohasi 

ham bo‘ldi. Bu holat, birmuncha yirik kreditlarni uzoq muddatlarga 

jalb  etishni,  shuningdek,  moliya-kredit  xizmatlari  majmuasini 

rivojlantirishni  talab  etardi. 1970-yillarda  xalqaro  kreditni  to‘lov 

balansining  taqchilligini  bevosita  yoki  bilvosita  moliyalashtirish 

uchun  foydalana  boshladilar.  Xususiy  firmalar  bilan  bir  qatorda 

yirik  qarzdorlar  sifatida  hukumatlar,  davlat  tashkilotlari  va 

korxonalar, xalqaro kredit tashkilotlari yuzaga keldi.  

Ushbu 

davrda 

neft 

import 

qiluvchi 

rivojlangan 

va 

rivojlanayotgan  mamlakatlar  to‘lov  balanslari  jami  taqchilligining 

qariyb  60%  xalqaro  kapital  bozorlari  hisobiga  moliyalashtirildi. 

Xalqaro  kredit  hajmining  oshishi  nafaqat  evrokreditlarning  o‘sishi 

hisobiga  balki,  xorijiy  kreditlash  bozorlari  kengayishi  hisobiga 

sodir  bo‘ldi.  Yaponiya  milliy  valyutasi  “iena”  hisobiga  xorijiy 

kreditlar  bozori  hajmining  oshishi  natijasida  Tokioda  ienadagi 

xorijiy  obligatsiyalar  emissiyasi  hajmi  keskin  ortdi.  Mazkur  holat 

natijasida  Yaponiya  ienasi  yevrovalyuta  bozorida  keng  qo‘llanila 

boshlandi.  

---

710 

1970-yillarda  xalqaro  kapital  bozori  kengayishiga  bir  qator 

omillar  ta’sir  ko‘rsatdi  va  natijada  xalqaro  resurslar  aylanishi  va 

likvidligi  oshib  bordi.  Ushbu  davrda  jahon  iqtisodiyoti  ikkita  neft 

inqirozini  boshdan  kechirdi  va  neft  narxining  birdaniga  keskin 

o‘zgarishiga  sabab  bo‘ldi.  Mazkur  holat  natijasida  neft  eksport 

qiluvchi  mamlakatlarda  yirik  valyuta  ortiqchaligi,  neft  import 

qiluvchilarda  esa,  jumladan  ko‘plab  rivojlangan  mamlakatlarda 

joriy hisoblar bo‘yicha taqchillik yuzaga keldi. Bu taqchillik asosan 

retsipient-mamlakatlarga 

xalqaro 

banklar, 

evroobligatsiyalar 

bozori orqali tushgan neftedollarlar hisobiga qoplandi.  

Jahon  iqtisodiyotida  ro‘y  bergan  boshqa  muhim  o‘zgarishlar 

ham  xaqaro  moliya  munosabatlari  rivojlanishiga  ijobiy  va  salbiy 

jihatdan  sezilarli  darajada  ta’sir  ko‘rsatdi.  Ushbu  o‘zgarishlar 

jumlasiga,  jahon  va  hududiy  valyuta  tizimlaridagi  o‘zgarishlar, 

valyuta  tizimi  tamoyillarining  o‘zgarishi,  qarzdorlik  inqirozlari, 

mamlakatlar  tomonidan  iqtisodiy  integratsion  birlashmalarning 

tuzilishi,  xalqaro  va  mintaqaviy  moliya  tashkilotlarining  vujudga 

kelishi, 

transmilliy 

korporatsiya 

va 

banklar 

faoliyatining 

kengayishi,  jahonda  ro‘y  bergan  moliyaviy-iqtisodiy  inqirozlarni 

kiritish mumkin. 

 

26.2.1-rasm. Xalqaro moliyaning tuzilmasi 

 

Xalqaro  moliyaning  barcha  tashkiliy  elementlari  jahon 

moliyaviy muhitida birlashadi. 

Jahon valyuta tizimi