Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

24.2. Sug‘urtani amalga oshirishning huquqiy asoslari 

 

Sug‘urta  kompaniyasi,  sug‘urta  tashkiloti  va  sug‘urtalovchi 

so‘zlari yagona ma’noni – sug‘urta faoliyati bilan shug‘ullanadigan 

xo‘jalik 

yurituvchi 

subyektlarini 

anglatadi. 

O‘zbekiston 

Respublikasining  “Sug‘urta  faoliyati  to‘g‘risida”gi  Qonunida 

sug‘urta  tashkiloti  sug‘urtalovchi  sifatida  talqin  etilgan.  Fuqarolik 

kodeksida  esa  sug‘urta  kompaniyasi  sug‘urtalovchi,  sug‘urta 

tashkiloti  deb  nomlangan. “Sug‘urta  faoliyati  to‘g‘risida”gi 

Qonunning  6-moddasida  sug‘urta  tashkilotiga  quyidagicha  ta’rif 

berilgan: “Tegishli  turdagi  sug‘urtani  amalga  oshirish  uchun 

litsenziyaga  ega  bo‘lgan  va  sug‘urta  shartnomasiga  muvofiq 

sug‘urta  tovoni  (sug‘urta  puli)  to‘lovini  amalga  oshirish 

majburiyatini  oluvchi  tijorat  tashkiloti  bo‘lgan  yuridik  shaxs 

sug‘urtalovchi deb e’tirof etiladi”

108

. 

Sug‘urta tashkiloti tegishli turdagi sug‘urtani amalga oshirish 

uchun  litsenziyaga  ega  bo‘lishi  shart.  Unga  litsenziyani  maxsus 

vakolatli davlat organi – O‘zbekiston Respublikasi moliya vazirligi 

beradi. 

Sug‘urta  tashkiloti  yuridik  shaxs  maqomiga  ega  bo‘lishi 

lozim.  Sug‘urta  tashkilotlarini  yuridik  shaxs  sifatida  davlat 

ro‘yxatidan  o‘tkazish  O‘zbekiston  Respublikasi  adliya  vazirligi 

tomonidan amalga oshiriladi. 

Sug‘urta  tashkilotlari  turli  mulkchilik  shakllarida  tashkil 

etilishi 

mumkin. 2019-yil  10-yanvar  holatiga 

O‘zbekiston 

Respublikasida  30  ta  sug‘urta  kompaniyasi  tegishli  faoliyatni 

amalga  oshirish  huquqini  beruvchi  litsenziyaga  ega.  Ularning 

bittasi to‘liq davlat tasarrufida (“O‘zbekinvest” eksport-import milliy 

                                                 

108

 O‘zbekiston Respublikasining “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni (qo‘shimcha va o‘zgarishlar bilan birga). 

---

590 

-  umumiy  sug‘urta  (shaxsiy,  mulkiy  sug‘urta,  javobgarlikni 

sug‘urta  qilish  hamda  hayotni  sug‘urta  qilish  sohasiga  taalluqli 

bo‘lmagan boshqa sug‘urta turlari). 

Har 

bir 

sug‘urta 

tarmog‘i 

sug‘urta 

risklari 

va 

majburiyatlarining 

umumiy 

xususiyatlariga 

qarab 

sug‘urta 

klasslariga  bo‘linadi.  Hayotni  sug‘urta  qilish  tarmog‘i  4  ta  va 

umumiy  sug‘urta  sohasi  17  ta  klassni  o‘z  tarkibiga  oladi.  Har  bir 

sug‘urta klassi umumiy xususiyatlariga qarab bitta yoki bir nechta 

sug‘urta  turlarini  (mahsulotlarini)  o‘z  ichiga  oladi.  Sug‘urta 

tarmoqlariga  oid  sug‘urta  klasslarining  to‘liq  nomlanishi  2002-yil 

27-noyabrda  qabul  qilingan  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 

Mahkamasining  “Sug‘urta  xizmatlari  bozorini  yanada  rivojlantirish 

chora-tadbirlari  to‘g‘risida”gi  413-sonli  qarori  bilan  tasdiqlangan 

“Sug‘urta faoliyati klassifikatori”da keltirilgan. 

Sug‘urta  majburiy  va  ixtiyoriy  shakllarda  amalga  oshiriladi. 

Hozirgi  kunda  O‘zbekistonda  majburiy  sug‘urtaning  quyidagi 

turlari amalga oshiriladi: 

-  harbiy  xizmatchilar  va  harbiy  majburiyatli  shaxslarning, 

oddiy  askarlar  hamda  boshliqlar  tarkibiga  kiruvchi  shaxslarning 

davlat majburiy sug‘urtasi; 

- soliq organlari xodimlarining davlat majburiy sug‘urtasi; 

-  davlat  sud  ekspertlarining  hayoti  va  sog‘lig‘ini  davlat 

tomonidan majburiy sug‘urta qilish; 

-  sudyalarning  hayoti  va  sog‘lig‘ini  davlat  tomonidan 

majburiy sug‘urta qilish; 

-  Hukumat  kafolati  ostida  kiritilayotgan  va  Davlat  byudjeti 

mablag‘lari  hisobidan  qurilayotgan  obyektlardagi  qurilish  risklarini 

majburiy sug‘urtasi; 

- xavfli ishlab chiqarish obyektiga ega korxonalarning xavfli 

ishlab  chiqarish  obyektida  avariya  yuz  bergan  taqdirda  boshqa 

shaxslarning  hayoti,  sog‘lig‘i  va  (yoki)  mol-mulkiga  hamda  atrof 

muhitga zarar yetkazganlik uchun fuqarolik javobgarligini majburiy 

sug‘urta qilish; 

-  transport  vositalari  egalarining  fuqarolik  javobgarligini 

majburiy sug‘urta qilish; 

-  ish  beruvchining  fuqarolik  javobgarligini  majburiy  sug‘urta 

qilish; 

-  tashuvchining  fuqarolik  javobgarligini  majburiy  sug‘urta 

qilish. 

579 

(shaxs)  oldida  ijro  etilishiga  (bajarilishiga)  javob  berishi  uchun 

majburiyatni  yozma  ravishda  o‘z  zimmasiga  oladi.  Kafolatlar, 

odatda,  tanlov  asosida  taqdim  etilishi  kerak.  Davlat  tomonidan 

milliy  va  xorijiy  valyutada  berilayotgan  kafolatlar  (kafilliklar) 

o‘zining  yuqori  chegarasiga  ega  bo‘lmog‘i  lozim.  Mamlakatning 

milliy  valyutasida  ifodalangan  kafolatlarning  umumiy  summasi 

davlatning  ichki  qarzlari  tarkibiga,  uning  xorijiy  valyutada 

ifodalangan  summasi  esa  davlatning  tashqi  qarzlari  tarkibiga 

kiritiladi.  Kafolatlar  taqdim  etilayotgan  paytda,  albatta,  uni 

oluvchilarning  (unga  ega  bo‘layotganlarning)  moliyaviy  ahvoli 

tekshirilmog‘i kerak. 

An’anaviy  ravishda  davlat  aholining  tijorat  banklaridagi

 

omonatlarini 

kafolatlaydi. 

Keyingi 

yillarda 

bozor 

munosabatlarining  rivojlanishiga  muvofiq  ravishda  davlat  turli 

yuridik 

shaxslarning 

qarziy 

majburiyatlari 

bo‘yicha 

ham 

kafolatlovchi (kafillik beruvchi) sifatida maydonga chiqmoqda. 

Mamlakatda  moliyaviy  intizomni  mustahkamlash  va  kafolatlar 

berishning  asoslangan  mexanizmini  joriy  etish  maqsadida 

byudjetga  va  byudjetdan  tashqari  jamg‘armalarga  to‘lovlar 

bo‘yicha 

qarzlari 

mavjud 

bo‘lgan 

subyektlarga 

kafolatlar 

berilmaydi. Shuningdek, kafolatlarni tanlov asosida amalga oshirish 

maqsadga muvofiqdir. 

Rezident-yuridik 

shaxslarning 

majburiyatlari 

bo‘yicha 

O‘zbekiston Respublikasining kafolatlari O‘zbekiston Respublikasi 

Vazirlar  Mahkamasi  yoki  u  vakolat  bergan  organ  tomonidan  sodir 

etiladi.  Jismoniy  shaxslarning  majburiyatlari  bo‘yicha  O‘zbekiston 

Respublikasining  kafolatlari  berilmaydi.  Kafolatlar  berish  tartibi, 

shuningdek, kafolatlar berilganligi uchun kafolatlar oluvchidan haq 

olish  tartibi  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi 

tomonidan belgilanadi. 

Davlat qarzi bo‘yicha to‘lovlarni o‘z vaqtida amalga oshirishga 

hamda  davlat  tomonidan  ichki  va  xorijdan  mablag‘  jalb  qilish 

bo‘yicha  O‘zbekiston  Respublikasining  majburiyatlaridan  kelib 

chiquvchi to‘lovlarni amalga oshirish uchun mablag‘larni jamlashga 

shart-sharoit  yaratish  maqsadida  respublika  byudjet  tarkibida 

kafolat jamg‘armasi tuzilishi mumkin. Bu jamg‘armani tashkil etish 

va  undan  foydalanish  tartibi  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 

Mahkamasi tomonidan belgilanadi. 

Bozor  munosabatlarining  rivojlana  borishi  bilan  ichki  bozorda 

davlatning  kreditor  sifatidagi  faolligi  ham  asta-sekinlik  bilan 

kuchaymoqda.  Agar  avval  byudjetdan  moliyalashtirishga  asosiy 

---

580 

e’tibor qaratilgan bo‘lsa, keyingi yillarda og‘irlik markazining kredit 

munosabatlari tomon o‘zgarayotganligi sezilib turibdi. Chunki kredit 

munosabatlari 

mablag‘lardan 

foydalanishda 

byudjet 

re-

surslarining  katta  qismini  tejashga  imkon  beradigan  va  samarali 

usul hisoblanadi. 

Davlatning  kreditor  sifatidagi  o‘rni  uning  ichki  va  tashqi  kreditlari 

bilan  belgilanadi.  Odatda,  dunyo  amaliyotida  ichki  kreditlar  ikki 

ko‘rinishga  ega  (bu  degani,  hamma  davlatlar  amaliyotida  ham 

bo‘lishi mumkin emas yoki boshqacha shaklda amal qilishi mumkin): 

•  byudjet kreditlari; 

•  byudjet ssudalari. 

Byudjet  kreditlari  xarajatlarni  byudjetdan  moliyalashtirish 

shakli  bo‘lib,  u  yuridik  shaxslarga  qaytarilish  va  tiklash  asosida 

mablag‘  berilishini  ko‘zda  tutadi.  Byudjet  ssudasi  esa  yuqori 

byudjetdan  quyi  byudjetga  yoxud  respublika  byudjetidan  rezident-

yuridik  shaxsga  yoki  chet  el  davlatiga  qaytarish  sharti  bilan 

ajratiladigan mablag‘dir. 

Byudjetdan  qarz  mablag‘larini  oluvchilar  quyidagilar  bo‘lishi 

mumkin: 

•  byudjet  tashkilotlari.  Amalda  byudjet  tashkilotlari  kredit 

tashkilotlaridan hamda yuridik va jismoniy shaxslardan kredit olish 

huquqiga 

ega 

emas 

(byudjet 

va 

byudjetdan 

tashqari 

jamg‘armalardan olinadigan ssudalarni mustasno qilganda); 

•  davlat unitar korxonalari; 

•  byudjet tashkiloti va davlat unitar korxonasi bo‘lmagan yuridik 

shaxslar; 

•  ijroiya hokimiyat organlarining quyi byudjetlari. 

Byudjet  kreditlarini  qaytarish  bo‘yicha  ijroni  ta’minlashning 

usullari  faqat  bank  kafolatlari,  mol-mulk  garovi  bo‘lishi  mumkin. 

Yuridik  shaxslarga  berilgan  byudjet  mablag‘larini  qaytarish  va 

ulardan  foydalanganlik  uchun  haqini  to‘lash  byudjet  to‘lovlariga 

tenglashtiriladi.  Byudjet  kreditlari  faqat  qaytarilish  asosida  oldin 

berilgan  byudjet  mablag‘lari  bo‘yicha  to‘lov  muddati  o‘tib  ketgan 

qarzlari bo‘lmagan yuridik shaxslarga berilishi mumkin. 

Moliya 

vazirligi 

kelgusi 

yil 

uchun 

byudjet 

loyihasi 

tayyorlanayotgan  paytda  tashkilotlarga  berilishi  mumkin  bo‘lgan 

byudjet  kreditlarining  umumiy  hajmini  aniqlaydi  va  investitsion 

loyihalarning  tanlovini  o‘tkazish  uchun  kelgusi  moliya  yilining 

boshlanishidan to‘rt oy oldin ularni tegishli vazirliklarning ixtiyoriga 

etkazadi.  

589 

maxsus  pul  jamg‘armasini  tashkil  etish  va  turli  noxush 

hodisalarning sodir bo‘lishi natijasida ana shu shaxslarning hayoti 

va faoliyatiga yyetkazilgan zararlarni mazkur jamg‘arma hisobidan 

qoplash 

bilan 

bog‘liq 

iqtisodiy 

munosabatlarga 

sug‘urta 

deyiladi”

106

. 2002-yil  5-aprelda  qabul  qilingan  O‘zbekiston 

Respublikasining  “Sug‘urta  faoliyati  to‘g‘risida”gi  Qonunida 

sug‘urtaga  quyidagicha  ta’rif  berilgan: “Sug‘urta  deganda  yuridik 

yoki  jismoniy  shaxslar  to‘laydigan  sug‘urta  mukofotlaridan 

shakllantiriladigan pul fondlari hisobidan muayyan voqea (sug‘urta 

hodisasi) yuz berganda ushbu shaxslarga sug‘urta shartnomasiga 

muvofiq  sug‘urta  tovonini  (sug‘urta  pulini)  to‘lash  yo‘li  bilan 

ularning manfaatlarini himoya qilish tushuniladi”

107

.  

Ko‘rinib  turibdiki,  yuridik  va  jismoniy  shaxslar  xizmat  haqi 

sifatida  to‘laydigan  sug‘urta  mukofotlari  hisobidan  maxsus 

maqsadga mo‘ljallangan pul fondlari tashkil etiladi. Bu pul fondlari 

sug‘urta  tashkilotlarining  tasarrufida  bo‘ladi.  Sug‘urta  tashkiloti 

yuridik  hamda  jismoniy  shaxslar  o‘rtasida  tuzilgan  sug‘urta 

shartnomasiga  asosan  sug‘urta  hodisasi  sodir  bo‘lishi  natijasida 

yyetkazilgan zararlarni qoplaydi. 

Sug‘urta  hodisasi  sodir  bo‘lishi  natijasida  yyetkazilgan 

zararlar,  faqat,  sug‘urta  tashkiloti  bilan  tegishli  sug‘urta 

shartnomasini  tuzgan  yoki  sug‘urta  polisini  olgan  yuridik  va 

jismoniy  shaxslarga  shartnomada  ko‘rsatilgan  xavf-xatarlar  sodir 

bo‘lgan  taqdirdagina  qoplanadi.  Demak,  sug‘urta  qoplamasini 

olish  uchun  yuridik  yoki  jismoniy  shaxs  sug‘urta  mukofotini 

to‘lagan  va  shu  asnoda  pul  fondini  shakllanishida  ishtirok  etgan 

bo‘lishi kerak. 

Sug‘urta quyidagi ikkita tarmoqqa ajratilgan: 

-  hayotni  sug‘urta  qilish  (jismoniy  shaxslarning  hayoti, 

sog‘lig‘i,  mehnat  qobiliyati  va  pul  ta’minoti  bilan  bog‘liq 

manfaatlarini 

sug‘urta 

qilish, 

bunda 

shartnoma 

bo‘yicha 

sug‘urtaning  eng  kam  muddati  bir  yilni  tashkil  etadi  hamda 

sug‘urta  pullarining  sug‘urta  shartnomasida  ko‘rsatib  o‘tilgan 

oshirilgan  foizni  o‘z  ichiga  oluvchi  bir  martalik  yoki  davriy 

to‘lovlarini (annuitetlarni) qamrab oladi); 

                                                 

106

 Ermasov S.V., Ermasov N.B. Straxovanie: Uchebnoe posobie dlya vuzov. – M.: YuNITI-DANA, 2004. – 5 s. 

107

 O‘zbekiston Respublikasining “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni.// Xalq so‘zi, 2002- yil, 28-may. 

---

588