Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

Savdo  ustamasi  savdo  tashkilotlarining  mahsulotni  sotish 

bilan  bog‘liq  bo‘lgan  xarajatlarini  (muomala  xarajatlarini)  va 

ularning foydasini qamrab oladi. Hozirgi paytda savdo ustamalari 

markazlashtirilgan tarzda tasdiqlanmaydi, ijtimoiy ahamiyatga ega 

bo‘lgan  alohida  tovarlar  bo‘yicha  ularning  yuqori  chegarasi 

mintaqaning mahalliy ma’muriyati tomonidan belgilanadi. 

 

Baho  yuqorida  sanab  o‘tilgan  barcha  elementlarni  o‘zida 

mujassam  etmasligi  ham  mumkin.  Masalan,  qishloq  xo‘jaligi 

mahsulotlarini  sotib  olish  bahosida  qo‘shilgan  qiymat  solig‘i 

mavjud emas. Shuningdek, barcha tovarlar ham aksizosti tovarlari 

bo‘lavermaydi,  ayrim  tovarlar  esa  iste’molchilarga  vositachilarsiz 

to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotiladi. 

 

Xilma-xil  bo‘lishiga  qaramasdan,  bozor  baholari  erkin 

iqtisodiyotda  talab  va  taklifga  muvofiq  ravishda  o‘rnatiladi. 

Hukumatning  baholarni  shakllantirish  tizimiga  noo‘rin  aralashuvi 

(bunday  deyilganda,  odatda,  tovarlarga  baholarni  shakllantirish 

jarayoni  va  baholar  tizimi  tushuniladi),  ba’zi  hollarda  iqtisodiy 

vaziyatni  murakkablashtirishi  mumkin.  Buning  sababi  shundaki, 

davlat  organlari,  odatda,  o‘zlarining  biznesga  ishtirok  etishlari 

natijasida qo‘shimcha xarajatlarni vujudga keltiradi. 

 

Baholarni  aniqlashning  turli-tuman  konsepsiyalari  mavjud. 

Ularning asosiylari quyidagilardan iborat: 

•  sof 

qiymat 

asosida 

baholarni 

aniqlash 

(muallifi 

G.S.Strumilin); 

•  baholarni 

o‘rtalashtirilgan 

qiymat 

asosida 

aniqlash 

(D.D.Kondratov); 

•  takror ishlab chiqarish baholari (V.S.Nemchinov); 

•  obyektiv asoslangan tarzda baholash (L.S.Kantorovich); 

•  oxirgi xarajatlarning baholari (S.S.Shatalin). 

•  va boshqalar. 

Bahoni  hisoblash  (aniqlash)ning  “o‘rtacha  xarajatlar  va 

foyda”  usuli  o‘z  asosiga  ishlab  chiqarishning  o‘rtacha  chiqimlari 

va  ustamasini  oladi.  Bunda  baho  ishlab  chiqarish  chiqimlari  va 

foydaning  yig‘indisi sifatida  qaraladi.  Bu  yerda  foydaning  qismlari 

esa  foydalanilayotgan  mehnat  va  tabiiy  resurslarga,  kapitalga 

---

292 

proporsional  ravishda  aniqlanadi.  Bu  metodga  ko‘ra  mehnatning 

qiymati bahoning asosi bo‘lib xizmat qiladi. 

Bunday yondashuv erkin bozor tizimi nuqtayi nazaridan o‘zini 

oqlamaydi, chunki ko‘p XYuSlar o‘z tovarlarini yuqori bahoga ega 

bo‘lishga  intilib,  xarajatlar  va  foyda  bilan  baholamasdan,  balki 

boshqa 

omillarni 

hisobga 

olgan 

holda 

baholaydi. 

Neoklassiklarning  tasdiqlashicha,  ne’matlarni  ishlab  chiqarish  va 

realizatsiya  qilish  xarajatlari  shu  mahsulotni  sotib  olish  kerakligi 

yoki  yo‘qligi  xususidagi  iste’molchining  tegishli  qarori  bilan  hech 

qanday  umumiylik  tomoni  yo‘q.  Bu  joyda  uni  haqiqatdan  ham 

tashvishga  soladigan  narsa  iste’moldagi  optimallilikdir.  Masalan, 

XYuS  agar  tovarni  o‘z  ehtiyojlarini  qondirish  uchun  yuqori  sifatli 

deb e’tirof etsa, baholarni qoplashga mo‘ljallangan xarajatlarni (bu 

yerda yana shu narsani ham hisobga olish kerakki, u o‘zining ish 

haqiga  bu  mahsulotdan  tashqari  yana  boshqa  bir  qancha 

mahsulotlarni  ham  sotib  olishi  kerak)  asosli  deb  hisoblasa,  u 

holda  u  shu  mahsulot  o‘zida  mujassam  etgan  foydalilikka 

(naflilikka)  asoslangan  holda  qaror  qabul  qiladi.  Tovarda 

mujassamlangan  foydalilikni  esa  hech  qachon  shu  mahsulotni 

ishlab chiqarish qiymatiga tenglashtirib bo‘lmaydi. Shuning uchun 

ham baholarni shakllantirishning ikkinchi metodini “bozor nimani