Tа’limni tаshkil etish turlаri vа shаkllаri. Dаrs – tа’limni tаshkil etishning аsosiy shаkli sifаtidа taʼlim turlari va shakllarining tavsifi

Dogmatik oʼqitish
– jamoa asosida idrok etish faoliyatining ilk turi boʼlib, 
oʼrta asrlarda keng tarqalgan. Oʼrta asrlarda, Gʼarbiy Yevropada, dogmatik 
oʼqitishda lotin tili, Markaziy Osiyo mamlakatlarida esa arab tili yetakchi oʼrin 
tutgan. Musulmon pedagogik kontseptsiyasi sezilarli intellektuallik xususiyatiga 
ega boʼlgan. Komillikka bilimlaridan faol foydalana oladigan odamgina erishishi 
mumkin deb hisoblangan. “Haqiqiy gʼoyalar” (Аbu Аli Ibn Sino. «Donishnoma» 
«Bilimlar kitobi»), haqiqiy bilimlarni oʼzlashtirishga ikki toʼsiq xalaqit qiladi: 
soʼzlarining aniq va fikrlarining tushunarli emasligi. Mazkur kamchilikni bartaraf 
etishda logika alohida oʼrin egallaydi. Musulmon mamlakatlarida bolani oʼqitish 
va tarbiyalashda u tomonidan Qurʼonning arab tilida yod olinishi bilim 
eshallashning asosiy shart hisoblangan. Bundan tashqari XV-VII asrlarda, bir qator 
maktablarda fors tili ham oʼrgatilgan. Аsosiy taʼlimni bolalar maktablar – 
boshlangʼich maktabda olganlar (muqaddas kitobni oʼqish va talqin qilish 
mashgʼulotlari, oʼqish, yozish va hisobga oʼrganganlar). Dogmatik oʼqitishda 
oʼquvchilarning asosiy faoliyatlari tinglash, oʼqish, yod olish, eslab qolish va 
matnni soʼzma-soʼz takrorlashdan iborat boʼlgan. 
Oliy taʼlim madrasalarda berilgan. Movarounnahrdagi eng yirik oʼquv 
maskanlari sirasiga Samarqand, Buxoro, Urganch va Gʼijduvondagi madrasalarni 
kiritish mumkin. Bu maʼrifiy markazlarining rivojlanishi XV-VII asrlarga toʼgʼri 
kelgan. Madrasalarda, oʼqitish fors tillarida olib borilgan. Talabalar majburiy 
tarzda arab tilini ham oʼrganganlar. Oʼquv rejasiga grammatika, Qurʼon, Hadis, 
ritorika, logika, metafizika, geologiya, adabiyot, huquqshunoslik kabi fanlar kirgan. 
Oʼqitish asosan ogʼzaki shaklda olib borilgan. Biroq talabalar foydalangan oʼquv 
adabiyotlari asta-sekin ancha koʼp qirrali, turli-tuman boʼlib boradi. Maktab taʼlimi 
erkaklar uchun moʼljallangan. Аmmo har bir badavlat oila qiz bolani oʼqitish 
uchun uyga oʼqituvchini taklif etgan. 
Dogmatik oʼqitish oʼrniga asta-sekin oʼquv jarayonida koʼrgazmalilikni keng 
jalb etish natijasida tushuntirish, tushuntirish-namoyish etish kabi taʼlim shakllari 
qoʼllanila boshlandi. 
Аyni vaqtda, respublika hududida, faoliyat yuritayotgan zamonaviy taʼlim 
muassasalarida taʼlimning eng muhim quyidagi uch turidan foydalanilmoqda:
- tushuntiruvchi-namoyish etuvchi taʼlim (u anʼanaviy yoki axborot beruvchi 
taʼlim ham deb ataladi); 
- muammoli oʼqitish; 
- dasturlashtirilgan taʼlim yoki komp’yuterli oʼqitish. 
Bugungi kunda oʼrta asrda keng qoʼllanilgan taʼlim turlari – dogmatik va 
sxolastik oʼqitish elementlari ham saqlanib kelinmoqda.

---