Таълими вазирлиги муқимий номли қЎҚон давлат

Urxun- Enisey Yozuvlari deb nomlandi. Ba`zi olimlar bu Yozuvlarni run Yozuvlariga o’xshashligini nazarda tutib , turkiy-
run Yozuvlari deb atayverdilar. 
1891 yili N.YAdrintsev Ungin daryosi bo’yidan yana bir bitigtosh topadi. U fanda Ungin bitigtoshi deb atala boshladi. 
Keyinchalik Ettisuvdan bitigtoshlar topildi. Ular shakl jixatidan Urxun Yozuvlaridan bir oz farq qilgan. 
Yozuvlarni o’qish daniyalik olim V.Tomson va rossiyalik olim V.Rad`lovlar zimmasiga tushdi. 1893yil bahorida 
Tomson Urxun daryosi bo’yidan topilgan Yozuvlarni o’qiganligi haqida Daniya qirolligi Fanlar akademiyasi yig’ilishida 
axborot beradi. Uning boshqa xalqlar Yozuvini deshifrovka qilib o’qishda qo’llagan tajribasi Urxun Yozuvlarining kalitin 
ochishda ham qo’l keladi. U Yozuvlardan turli belgilarning qanday tovush ifodalashini bilib olgach, unga tayangan xolda, 
Urxun Yozuvlaridagi butun alifboni aniqlaydi va birinchi marta «Tangri», «Turk» so’zlarini o’qiydi. Bu bitiktoshlarning turkiy 
xalqlarga mansubligi aniq isbotlab beradi. 
Tomsondan keyin V.Rad`lov ham 1894 yil 19 yanvar kuni Rossiya Fanlar akademiyasi yig’ilishida Kultegin bitigini 
o’qiganligi haqida ma`lumot beradi. V.Rad`lov bu bitiktoshlardagi turkiy Yozuvlar alifbosining 15 harfni 1893 yil 
kuzida,ya`ni, Tomson o’qishiga qadar aniqlab bo’lgan edi. Shunday qilib,ikki olimning sa`yi-haraktlari bilan bu Yozuvlar – 
run, ya`ni sir emasligi isbotlandi.
Bu bitiktoshlar turkiy Yozuvda bitilganligi isbotlangandan so’ng, yana bir muammo paydo bo’ldi: Urxun – Enisey 
Yozuvlari qaysi Yozuv asosida kelib chiqqan: Lekin olimlar haligacha bu xususda bir to’xtamga kela olganlari yo’q. V. 
Tomson bu Yozuvdagi ayrim harflarning seliy – paxlaviy Yozuvidagi harflarga o’xshashligini topdi. Keyinroq turkiy 
alifbodagi 23 harfning oromiy alifbosiga o’xshashligi aniqlandi. U turkiy tilning tovush qurilishiga mos xolda qayta ishlangan 
va oromiy alifbosidagi bir necha belgilar bilan to’ldirilgan degan xulosaga keldi. Oromiy Yozuvi mil.avv. I ming yillik 
boshlarida vujudga kelgan. Bu Yozuv dastlab Suriya va Mesopotamiyada paydo bo’lgan. Dastlabki oromiy Yozuvi finikiya 
Yozuvidan deyarli farq qilmagan. Keyinchalik mil.avv I ming yillik o’rtalarida oromiylar finikiya Yozuviga ayrim 
o’zgartirishlar kiritganlar. Harflar soni qisqartirilib, shaklini ham soddalashtirganlar. Mil.avv. VIII asrdan boshlab ko’pgina 
xalqlar : yaxudiylar, vavilonliklar, assuriyaliklar, forslar va arablar oromiy Yozuvini o’z tillariga moslashtirganlar.
Qozog’istonlik olim A.S. Omonjulovning fikricha, turkiy alifbo mil.avv. I ming yillikda shakllanib bo’lgan edi. Bu fikrda 
jon bor. 1970 yil Olma-otadan topilgan (Issikdan) ashyoviy dalillar buni isbotladi. Bu erdan topilgan chetlariga turkiy – runiy 
Yozuvlariga o’xshash belgilar bitilgan kumush kosacha hammaning diqqatini tortadi. Qazilma raxbari ashyoviy dalillar 
joylashgan qabr mil.avv. V – IV asrlarga tegishlidir. 1960 yillarda Turkiston shaxriga yaqin bir joyda loyga bitilgan bitigtosh 
topiladi. Uchta belgini xisobga olmaganda bitik Urxun Yozuv iga mansub. Bu loy bitig o’ziga xos tumor bo’lgan. Xo’sh bu 
yangi belgilar qaerdan keldi. Bu belgilar ijodkori noma`lum, lekin, bu belgilar o’sha davr bilan shu g’ullanuvchi olimlarning 
aytishicha Yunon alifbsidan olingan.
E.D. Palivanov turk – Yunon Yozuvlarini turkiy muxitning o’zida paydo bo’lganligi haqidagi fikrni bildiradi.